Ινστιτούτο Παστέρ

ΝΕΩΤΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ  » Ινστιτούτο Παστέρ

Όμως υπολείπονται των Γερμανών, τόσο πληθυσμιακά, όσο και στρατιωτικά, η Γερμανία είναι πλέον η υπερδύναμη της ηπειρωτικής Ευρώπης. Η Γαλλία λοιπόν χρειάζεται συμμάχους για να αντιμετωπίσει την Γερμανία, και μάλιστα στρατηγικούς συμμάχους. Η Ελλάδα φαντάζει ένας τέτοιος σύμμαχος, αφού βρίσκεται σε ιδιαίτερη γεωγραφική θέση και έχει ανοικτούς λογαριασμούς με τους γείτονές της. Ας μην ξεχνάμε ότι μπορεί με τους Βαλκανικούς Πολέμους να διπλασιάστηκε σε έκταση και πληθυσμό, αλλά υπήρχε ακόμα ένα μεγάλο κομμάτι που λογιζόταν Ελληνικό, υπό ξένη κυριαρχία.

Οι στενότερες όμως σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Γαλλίας ξεκίνησαν με την άνοδο του Βενιζέλου στην πρωθυπουργία το 1910 και την επιμονή του στην επιλογή γαλλικής αποστολής για την αναδιοργάνωση του στρατού, έναντι της Γερμανικής που προτιμούσε ο βασιλιάς Γεώργιος Α'. Η επιμονή αυτή αποδίδεται σε πολιτικούς και οικονομικούς λόγους. Οι Γάλλοι αφενός θα χορηγούσαν μεγάλο δάνειο στην Ελλάδα, αφετέρου θα της εξασφάλιζαν την υποστήριξη της μεγαλύτερης υπερδύναμης της εποχής, αφού οι ίδιοι ήταν σύμμαχοι των Βρετανών. Η σαφής προτίμηση του Βενιζέλου στην συμμαχία της Entente (ειδικότερα σε Αγγλία, Γαλλία), εξέφραζε μια πολιτική που την ακολούθησε σθεναρά μέχρι την απογοήτευση της Μικρασιατικής Εκστρατείας, το 1922.

Η επιλογή της αποστολής ήταν πολύ σημαντική για διπλωματικούς και στρατιωτικούς λόγους: Από τη μία σήμαινε αναγνώριση συμμαχίας, και από την άλλη ήταν μια de facto πρόσβαση στα στρατιωτικά μυστικά της Ελλάδας. Αντίστοιχα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία την περίοδο εκείνη, είχε επιλέξει μια γερμανική αποστολή για την αναδιοργάνωση του δικού της στρατού. Η Γαλλική Αποστολή με αρχηγό τον ταξίαρχο Joseph-Paul Eydoux κατέφθασε στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1911 και επιδόθηκε τόσο στην αναδιοργάνωση του στρατού, όσο και σε μια σειρά πρωτοβουλιών με σκοπό τη σύσφιξη των σχέσεων των δύο χωρών.

Λίγο πριν το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου (Α' Π.Π) οι Μεγάλες Δυνάμεις, στο πλαίσιο της ισχυροποίησης της επιρροής τους, έσπευσαν να δημιουργήσουν ένα δίκτυο πολιτιστικής προπαγάνδας στα Βαλκάνια, με διάφορους θεσμούς και οργανώσεις. Για παράδειγμα, οι Βρετανοί ίδρυσαν τον Αγγλο-Ελληνικό Σύνδεσμο (Anglo-Hellenic League) το Δεκέμβριο του 1913, ενώ τον ίδιο χρόνο οι Γερμανοί ίδρυσαν τον Γερμανο-Ελληνικό Σύνδεσμο, (Deutsch-Griechische Gesellshaft). Σε αυτό το πλαίσιο, ο Eydoux ίδρυσε τον Ελληνο-Γαλλικό Σύνδεσμο (Ligue Franco-Ηellénique) το 1912, ένα θεσμό προώθησης των πολιτιστικών δεσμών Ελλάδας - Γαλλίας, που μάλιστα λειτουργεί μέχρι και σήμερα.

Ο Eydoux φυσικά δεν δρούσε μόνος, το ζήτημα της πολιτιστικής προπαγάνδας αναλάμβαναν συνήθως διακεκριμένοι επιστήμονες και διανοούμενοι, που μέσα από έναν έντεχνο λόγο, προσπαθούσαν να ισχυροποιήσουν ιδεολογικά την επικείμενη συμμαχία. Τον κεντρικό ρόλο σε τέτοιες οργανώσεις είχε φυσικά ο πρέσβης της εκάστοτε χώρας. Στην Ελλάδα λοιπόν, πέρα από τον Eydoux, ενεργητικό ρόλο είχε αναλάβει ο Gustave Fougères, διευθυντής της École Française d’Athènes και πρόεδρος της Ligue Franco-Ηellénique μετά τον Eydoux, καθώς και ο Γάλλος πρέσβης Robert de Billy, οι οποίοι έδρασαν ιδιαίτερα την περίοδο 1916 - 1918, όταν η Γαλλία χρειαζόταν επειγόντως τη βοήθεια της Ελλάδας στο Μακεδονικό Μέτωπο.

Όπως προκύπτει από τα αρχεία του de Billy, στον Fougères είχε ανατεθεί η οργάνωση της Γαλλικής προπαγάνδας στην Ελλάδα, με σκοπό τη μεταστροφή της Ελληνικής κοινής γνώμης, που είχε ταχθεί κατά των Γάλλων λόγω των επεισοδίων το Δεκέμβριο του 1916. Η προπαγάνδα αυτή αφορούσε την οικονομία, το εμπόριο, τον τύπο, την εκπαίδευση αλλά και τη δημόσια υγεία. Στο πλαίσιο, λοιπόν, αυτής της οργανωμένης πολιτιστικής προπαγάνδας, το ζήτημα, της ίδρυσης ενός Ινστιτούτου Παστέρ, ανιχνεύεται τόσο στα αρχεία του Eydoux, όσο και στου Fougères. Ο Eydoux πρώτος ανοίγει το θέμα, τον Οκτώβριο του 1911, με έκθεσή του προς τον τότε Υπουργό Στρατιωτικών, Βενιζέλο, ο οποίος εκτός της πρωθυπουργίας είχε αναλάβει και αυτό το Υπουργείο.

Σ' αυτή την έκθεση με τίτλο ''Rapport sur un projet de creation d’un Institut Pasteur à Athènes'' ο Eydoux παρουσιάζει τους λόγους που θεωρεί ότι επιβάλλουν μια τέτοια κίνηση, και μάλιστα επισυνάπτει και ένα προσχέδιο του καταστατικού του ιδρύματος. Ή ύπαρξη του καταστατικού είναι σημαντική, καθώς δείχνει ότι πρόκειται για οργανωμένη προσπάθεια, και όχι για απλή εκδήλωση ενδιαφέροντος. Είναι λοιπόν ο Eydoux και όχι ο Arnaud αυτός που πρότεινε πρώτος τη δημιουργία του Ε.Ι.Π, και μάλιστα από το 1911 ήδη, και όχι το 1915 όπως αναφέρει η επίσημη ιστορία. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί αν η πρωτοβουλία Arnaud μπορούσε να δικαιολογηθεί στο πλαίσιο της ιδιότητάς του ως γιατρός και υπεύθυνος των υγειονομικών στην Γαλλική Αποστολή.

Η πρόταση του Eydoux χρειάζεται διαφορετική προσέγγιση. Όταν ο αρχηγός μιας στρατιωτικής αποστολής προτείνει την ίδρυση ενός ιδιωτικού ινστιτούτου, μάλλον έχει διαφορετική ατζέντα από την κάλυψη απλά μιας υγειονομικής ανάγκης. Το ότι τον αμέσως επόμενο χρόνο (1912) η πρωτοβουλία πέρασε στα χέρια του Arnaud, είναι επίσης ένα στοιχείο που καταδεικνύει την ύπαρξη οργανωμένου σχεδίου, παρά μιας αυθόρμητης πρωτοβουλίας. Ο Arnaud λοιπόν, έστειλε την δική του επιστολή-πρόταση δημιουργίας του Ε.Ι.Π στον Βενιζέλο το Μάϊο του 1912, εφτά μήνες μετά την επιστολή Eydoux.

O Odilon Arnaud ήταν στρατιωτικός γιατρός και «Παστοριάν», συμμετείχε σε δύο Γαλλικές Αποστολές στην Ελλάδα, υπό τον στρατηγό Eydoux (1911 - 1914) και υπό τον στρατηγό Gramat (1918 - 1922). Ήταν πράγματι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ Ι.Π.Π και της Γαλλικής στρατιωτικής αποστολής ο οποίος ενίσχυσε την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Ελληνικού παραρτήματος. Ο Arnaud, επιπλέον, μαζί με τον γαλλόφιλο ιατρό Γεράσιμο Φωκά, δημιούργησαν το 1919 το Γαλλικό Νοσοκομείο της Αθήνας (Hôpital Français), που ήταν άλλη μια κίνηση προς την ενίσχυση της γαλλικής επιρροής, την προώθηση της γαλλικής επιστήμης μέσα από ένα σχήμα προάσπισης της δημόσιας υγείας.


Είναι πάντως σχεδόν βέβαιο ότι έχει γραφτεί πριν το 1918, καθώς τότε γίνεται η σχετική πρόσκληση του Βενιζέλου προς τον Φωκά να έρθει στην Ελλάδα. Έτσι, βλέπουμε ότι το Ινστιτούτο Παστέρ μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ως ένα πολιτικό όργανο, με την προβολή της φημισμένης Γαλλικής επιστήμης. Οι Γάλλοι στην εξωτερική πολιτική που αφορούσε στην Ελλάδα, εφάρμοσαν την ίδια σχεδόν πολιτική με αυτήν των αποικιών. Προσπάθησαν δηλαδή, με τη δημιουργία μιας σειράς πολιτιστικών και επιστημονικών ιδρυμάτων, να προβάλλουν την ανωτερότητα του Γαλλικού πολιτισμού, να δημιουργήσουν μια ελίτ Γαλλόφιλων Ελλήνων διανοούμενων και επιστημόνων, και να κερδίσουν την εύνοια της Ελληνικής κοινωνίας.

Ήταν μια τακτική γνωστή και δοκιμασμένη στις αποικιακές κατακτήσεις της Γαλλίας, αλλά και αλλού (πχ. Ρουμανία, Ρωσία). Στην Ελλάδα μάλιστα, είχε και μια ιδιαίτερη χροιά, χάρις στο φημισμένο παρελθόν της Αρχαίας Ελλάδας, με το οποίο οι Γάλλοι διανοούμενοι αισθάνονταν τόσο κοντά.

Ο ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ ΣΕΡ ΜΠΑΖΙΛ ΖΑΧΑΡΩΦ (WHATEVER HAPPENS WE GOT THE MAXIM GUN AND THEY HAVE NOT)
Ως ιδρυτής και μεγάλος ευεργέτης του Ε.Ι.Π ο Μπαζίλ Ζαχάρωφ έχει το όνομά του στον τίτλο του ιδρύματος και τιμητική πλάκα στην είσοδο του κεντρικού κτηρίου. Ο Ζαχάρωφ ήταν περιβόητος σε διεθνές επίπεδο. Ήταν ο ''έμπορος του θανάτου'', ''αδίστακτος πωλητής όπλων'', ''μυστηριώδης άνθρωπος της Ευρώπης'', ''άπατρις'', ''μαστροπός του καλού κόσμου'', ''διαφθορέας των συνειδήσεων'', ''πατήρ της δωροδοκίας'', αλλά και ο ''φιλάνθρωπος'', ο ''ευεργέτης'', ο «Sir Basil Zaharoff» που παρασημοφορήθηκε πολλάκις για τις υπηρεσίες του από Άγγλους, Γάλλους και Έλληνες. Αποθανατίστηκε σε μυθιστορήματα, ταινίες, θεατρικά, έκανε την εμφάνισή του στο Tin Tin του Hergé, αλλά και στα Cantos του Πάουντ.

Ο Ζαχάρωφ ήταν η προσωποποίηση του «κακού» για αριστερούς και δεξιούς ιδεαλιστές, και η δράση του συνέπαιρνε τη λαϊκή φαντασία. Η Ευρώπη του Μεσοπολέμου έπρεπε να βρει τους αποδιοπομπαίους τράγους για τη συλλογική παράνοια του Α' Π.Π. Ένας από αυτούς ήταν ο Ζαχάρωφ, που αντιπροσώπευε τις αδίστακτες βιομηχανίες όπλων, οι οποίες, μέσα από μια απλοϊκή ανάλυση, κατηγορήθηκαν ως υποκινητές της μαζικής σφαγής στο βωμό του κέρδους. Γεννήθηκε στη Μούγλα της Μ. Ασίας ως Βασίλειος Ζαχαρίας στα 1849. Η οικογένειά του, που καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη, υιοθέτησε το όνομα Ζαχάρωφ όταν βρέθηκε στη Ρωσία λόγω των Τουρκικών διώξεων.

Το 1877 γίνεται αντιπρόσωπος της εταιρείας κατασκευής όπλων του Σουηδού Nordenfelt για τα Βαλκάνια και ξεκινά μια λαμπρή καριέρα στο χώρο. Κατάφερε να πουλήσει τα αμφιβόλου λειτουργικότητας υποβρύχια του Nordenfelt σε Ελλάδα, Τουρκία και Ρωσία, πείθοντας κάθε μία, ότι η ύπαρξη του υποβρυχίου στο οπλοστάσιο της άλλης αποτελούσε ικανό παράγοντα ανατροπής της ναυτικής ισορροπίας. Ο Ζαχάρωφ είχε εμπορικό δαιμόνιο και σίγουρα δεν είχε ηθικές αναστολές ή εθνικιστικές προκαταλήψεις: μπορούσε να πουλάει όπλα σε Έλληνες και Τούρκους ταυτόχρονα, να κατασκευάζει απειλές ή ευκαιρίες, να χρησιμοποιεί τον Τύπο και τους πολιτικούς, τελικά να κερδίζει αυτό που ήθελε.

Φυσικά δεν ήταν ο μόνος, ειδικά στο εμπόριο των όπλων, προσωπικότητες σαν του Ζαχάρωφ ήταν μάλλον ο κανόνας, παρά η εξαίρεση. Όμως έμελλε το φτωχόπαιδο από τη Μ. Ασία να γίνει το αρχετυπικό παράδειγμα αυτών των ανήθικων τυχοδιωκτών στη συλλογική μνήμη της Ευρώπης του Μεσοπολέμου. Η πορεία λοιπόν του Ζαχάρωφ είναι πράγματι εντυπωσιακή: στα 1888 καταφέρνει να πείσει τον Nordenfelt να συνεργαστεί με τον αντίπαλό του Hiram Maxim, εφευρέτη του πρώτου αυτόματου μυδραλιοβόλου Maxim Gun, το οποίο έγινε θρύλος για την αποτελεσματικότητά του και την υπεροχή πυρός που χάριζε στον κάτοχό του.

Από εκεί προέρχεται και η φράση «Ό,τι κι αν συμβεί, του Μαξίμου το όπλο το έχουμε εμείς και όχι αυτοί» των Βρετανών στρατιωτών που ''εκπολίτιζαν'' τους ιθαγενείς της νότιας Αφρικής. Βέβαια με τον Ζαχάρωφ αντιπρόσωπο της εταιρείας, αυτή η σιγουριά ήταν μάλλον απατηλή: σε μια ειρωνική αποτύπωση της ιστορίας, ο επισκέπτης του Πολεμικού Μουσείου στην Αθήνα θαυμάζει ανάμεσα στα λάφυρα της Ελληνικής συμμετοχής στην Ουκρανική Εκστρατεία κατά των Μπολσεβίκων του Λένιν (1919), ένα από τα περίφημα μυδραλιοβόλα που είχε πουλήσει ο Ζαχάρωφ στον Τσάρο για να πολεμήσει τους Ιάπωνες το 1905. Τελικά ''του Μαξίμου το όπλο'' το είχαν όλοι.

Ο Ζαχάρωφ συνεχίζει την ανέλιξη του, μέτοχος πια στην Maxim Nordenfelt Guns and Ammunition Co Ltd, περιοδεύει την υφήλιο εις άγραν αγοραστών, καταφέρνει να πάρει μεγάλη μερίδα της αγοράς, κάτι που οδήγησε στο να απορροφηθεί η εταιρεία από τη μητρική της Vickers Ltd (1897), και ο Ζαχάρωφ να βρεθεί στο διοικητικό συμβούλιο στη θέση του Μαξίμ. Αργότερα, η Vickers συγχωνεύεται με την Armstrong, δημιουργώντας ένα βιομηχανικό κολοσσό με τον Ζαχάρωφ πρόεδρο. Την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα οι ευρωπαϊκές δυνάμεις επιδόθηκαν σε μια κούρσα ανταγωνιστικού εξοπλισμού, και ο Ζαχάρωφ ήταν εκεί για να ικανοποιήσει τη ζήτηση, ακόμα και να τη δημιουργήσει ορισμένες φορές.

Χαρακτηριστικό είναι το επεισόδιο όπου κρυφό παράρτημα της Vickers στη Γερμανία, συμβουλεύει συνεργάτη της εταιρείας στο Παρίσι, να διοχετεύσει στον Τύπο ότι οι Γερμανοί έχουν προβεί σε μεγάλες παραγγελίες, και οι Γάλλοι έπρεπε να ανταποκριθούν ανάλογα. Τα δημοσιεύματα αυτά, διαβάστηκαν στη Γερμανική βουλή και αμέσως πέρασε ψήφισμα για περαιτέρω στρατιωτικές δαπάνες, και συνεπώς περισσότερες παραγγελίες για τη Vickers. Ο Ζαχάρωφ κατάλαβε ότι για να ελέγχει περισσότερο την αγορά, έπρεπε να δημιουργήσει ένα δίκτυο που θα υποστήριζε τις δραστηριότητές του.