Ινστιτούτο Παστέρ

Επίσης, με διαφημιστικές καταχωρήσεις ενημέρωνε το κοινό για τις υπηρεσίες που προσφέρει το Λυσσιατρείο και το κόστος τους, έδινε οδηγίες για τους λυσσόδηκτους, προβάλλοντας παράλληλα και τους επιστημονικούς τίτλους του ιδρύματος. Προφανώς εδώ έχουμε να κάνουμε με μία επικοινωνιακή στρατηγική, που σκοπό είχε να νομιμοποιήσει το λυσσιατρείο τόσο στο ευρύ κοινό, όσο και στους ιθύνοντες. Ο Παμπούκης διαχειρίστηκε σωστά το πεδίο των δημοσίων σχέσεων, ξεπερνώντας τελικά το σκόπελο του Ιατροσυνεδρίου. Όπως είδαμε και στην περίπτωση του Παστέρ, το κοινό τρέφει μια ιδιαίτερη ευαισθησία στο ζήτημα της λύσσας, ευαισθησία που με τη σειρά τους ενισχύουν οι εφημερίδες, δημιουργώντας περαιτέρω προσδοκίες.

Ο Παμπούκης όχι μόνο λειτούργησε το λυσσιατρείο, αλλά μετά από ένα χρόνο, το 1895, σύναψε και σύμβαση χρηματοδότησης με το Ελληνικό κράτος. Σύναψε επίσης συμβάσεις και με την Κρητική Πολιτεία, το Δήμο Αθηναίων και άλλους δήμους της Ελλάδας, εδραιώνοντας έτσι τη θέση του, ως το μοναδικό λυσσιατρείο της ευρύτερης περιοχής. Η σύμβαση με το Ελληνικό κράτος προβλέπει την δημιουργία Λυσσιατρείου - Λυσσοκομείου, με έξοδα του Παμπούκη, στο οικόπεδό του επί της Πατησίων, σύμφωνα με σχέδια του αρχιτέκτονα Θ. Παπαπαναγιώτου. Το κράτος αναλαμβάνει τα έξοδα συντήρησης του ιδρύματος, με τη χορηγία 12.000 δρχ. ετησίως για 15 έτη.

Σε αντάλλαγμα το ίδρυμα του Παμπούκη όφειλε να θεραπεύει δωρεάν τους άπορους λυσσόδηκτους. Επίσης, προβλεπόταν ανώτατη αποζημίωση για τη θεραπεία των υπολοίπων λυσσόδηκτων 150 δρχ. και 30 δρχ. για τα μολυσμένα σκυλιά. Την εποπτεία της σωστής λειτουργίας του ιδρύματος και της τήρησης της σύμβασης, αναλάμβανε το Ιατροσυνέδριο, με ετήσιες αναφορές. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ρήτρα της σύμβασης που αφορούσε στις τυχόν δωρεές που θα δεχόταν το Λυσσιατρείο, αρχικά το σχετικό άρθρο προέβλεπε: ''Αι τυχούσαι δωρεαί υπέρ του Λυσσιατρείου και των λοιπών εν αυτώ ιδρυμάτων του κ. Παμπούκη έσονται εις όφελος αυτού''.

Όμως, όπως έγινε και με τη διάρκεια της σύμβασης, το άρθρο αυτό αντικαταστάθηκε με άλλο που προέβλεπε την διάθεση των δωρεών όχι στον Παμπούκη, αλλά στο ίδρυμα. Μέχρι αυτό το σημείο, η σύνδεση του Λυσσιατρείου Παμπούκη με το Ινστιτούτο Παστέρ του Παρισιού, ήταν η βεβαίωση για τη θεραπεία της λύσσας που κατέχει ο Παμπούκης, καθώς και η χορηγία που του δόθηκε από το Ινστιτούτο, για τον εξοπλισμό του λυσσιατρείου. Ο Παμπούκης δεν φαίνεται να χρησιμοποιεί τον τίτλο Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ αρχικά, ούτε υπάρχει κάποια άλλη εκδήλωση ενδιαφέροντος από το γαλλικό ίδρυμα.

Παρόλα αυτά, μυστήριο παραμένει το γιατί το Ι.Π.Π χορήγησε ''ικανό χρηματικό ποσό'' στον Παμπούκη για να ιδρύσει ένα αντίστοιχο ινστιτούτο στην Ελλάδα. Γνωρίζουμε ότι από το 1891 το Ι.Π.Π ξεκινά να δημιουργεί παραρτήματα στις Γαλλικές αποικίες, αλλά είναι σίγουρα πολύ νωρίς για να μιλήσουμε για οργανωμένη πολιτική ανάπτυξης δικτύου ινστιτούτων Παστέρ, και σίγουρα η Ελλάδα δεν είχε λόγο να βρίσκεται σε προτεραιότητα σε μια τέτοια λίστα. Εδώ υπάρχει ένα ενδιαφέρον ερώτημα που μένει να ερευνηθεί περαιτέρω. Από την άλλη μεριά, ο Παμπούκης έκανε τελικά χρήση του ονόματος Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ, καθώς και πολλές παραλλαγές αυτού.

Ας δούμε τους πολλούς και διαφορετικούς τίτλους με τους οποίους γίνεται γνωστό το ίδρυμα του Παμπούκη, αλλά και το ποιοι τίτλοι χρησιμοποιούνται πότε, και που. Στο εξωτερικό αναφέρεται ως Athens Pasteur Institute (Science 1896, British Medical Journal 1896&1899, The Journal of the American Medical Association 1902), Institut Pasteur Hellénique d’Athènes (Annales de l’I.P. 1898), Institut Hellénique d’Athènes (Annales de l’I.P. 1900), Hellenic Pasteur Institute (Bulletin de l’I.P. 1906 & 1907), Institut Pasteur in Athen (Dtsch med Wochenschr 1908), Institut antirabique d’Athènes (Annales de l’I.P. 1908).

Στην Ελλάδα: Ελληνικόν Λυσσοκομείον και Λυσσιατρείον κυρίως (1894), αλλά και Ινστιτούτο Παμπούκη (Ιατρική Εφημερίδα του Στρατού 1897), Μικροβιολογικόν Ινστιτούτον Αθηνών (1898), Διφθεροκομείον Παμπούκη (1896), Ελληνικόν Παστέρειον Ινστιτούτον Παμπούκη – Λυσσιατρείο (σε επιστολές και επίσημα έγγραφα 1910 - 1915), αντιλυσσικόν Ινστιτούτο (Ροντόπουλος 1924), κα14. Μάλιστα και σε μια πρόσφατη εργασία για τη λύσσα στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, οι συγγραφείς αναφέρονται στο ινστιτούτο του Παμπούκη ως Ινστιτούτο Παστέρ. Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο Βλαδίμηρος, η χρήση του τίτλου Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ από τον Παμπούκη δεν ήταν και τόσο παράξενη.

Αφού τα λυσσιατρεία που δημιουργήθηκαν εκείνη την εποχή ανά τον κόσμο, έφεραν το τίτλο Ινστιτούτο Παστέρ, ως φόρο τιμής στον Παστέρ, το όνομα του οποίου είχε γίνει συνώνυμο με τη θεραπεία της λύσσας. Για παράδειγμα, πλήθος Institutes Pasteur ιδρύθηκαν στις ΗΠΑ, χωρίς κανένα τους να έχει σχέση με το παρισινό ινστιτούτο. Το ότι ο Παμπούκης, όμως, δημοσιεύει στο Annales de l’Institut Pasteur ως directeur de l’Institut Pasteur Hellénique στα 1898, και συνεχίζει να αναφέρεται με αυτόν τον τρόπο ως το 1907, ενώ ένα χρόνο αργότερα αναφέρεται ως directeur de l’Institut antirabique d’Athenes, υποδηλώνει μια πιο αυστηρή πολιτική των Γάλλων στη χρήση του ονόματος Ι.Π, ίσως και μια πρόθεση απεμπλοκής του τίτλου ''Παστέρ'' από το Ινστιτούτο του Παμπούκη.

Άλλωστε, μετά από τρία μόνο χρόνια, το 1911, ο στρατηγός Eydoux θα προτείνει τη δημιουργία Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ στον Βενιζέλο. Πάντως το 1940 ο τίτλος που έχει απομείνει στο ίδρυμα του Παμπούκη είναι Λυσσιατρείο Παμπούκη. Θα πρέπει λοιπόν, να εξετάσουμε τη διαφαινόμενη στρατηγική των πρωτοπόρων αυτών μικροβιολόγων, όσον αφορά στην προσπάθειά τους να εγκαθιδρύσουν και να αναπτύξουν τη νέα αυτή επιστήμη και ταυτόχρονα τη δική τους καριέρα. Ό,τι πέτυχε ο Παστέρ στη Γαλλία με το Ινστιτούτο Παστέρ, προσπάθησαν να πετύχουν και άλλοι στις χώρες τους.


Ο Παμπούκης, είχε να αντιμετωπίσει ένα διαφορετικό περιβάλλον, και φυσικά και ο ίδιος δεν είχε το κύρος και τις δυνατότητες του Γάλλου επιστήμονα - πρότυπο. Παρόλα αυτά, η υβριδική φύση της επιστήμης που πρέσβευε, προσέφερε πολλά πλεονεκτήματα προσαρμογής και δυνατοτήτων. Ο Παμπούκης το γνώριζε αυτό και προσπάθησε να διαμορφώσει την προσέγγισή του με τέτοιο τρόπο ώστε να ανταποκριθεί στις ελληνικές συνθήκες. Έδωσε αρκετό βάρος στη δημόσια εικόνα, είχε αρκετή προβολή και υποστήριξη από τον Τύπο, και κέρδισε πολίτικη στήριξη, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω. Προσπάθησε επίσης να εκμεταλλευτεί τη ρευστότητα γύρω από τον διεθνή τίτλο Institut Pasteur, με την ανοχή του μητρικού ιδρύματος αρχικά.

Επιπλέον, η ταυτόχρονη χρήση πολλών παρεμφερή τίτλων για το εργαστήριό του, δηλώνει την με κάθε τρόπο προσπάθεια άντλησης κύρους. Όμως ο πιο δύσκολος αντίπαλος του Παμπούκη ήρθε από τα ''μέσα'', από το χώρο της μικροβιολογίας δηλαδή. Ο ''παρθένος'' Ελλαδικός χώρος δεν είχε ακόμα μοιραστεί, και κάποιοι ισχυροί παίκτες δεν είχαν σκοπό να αφήσουν τον Παμπούκη να εξαργυρώσει την προνομιακή σχέση του με τον Παστέρ. Όπως είδαμε, το Ιατροσυνέδριο από την αρχή ήταν επιφυλακτικό προς την πρωτοβουλία του Παμπούκη, και διατήρησε αυτήν την στάση σταθερά.

Μάλιστα, όταν πρόεδρος του ανώτατου υγειονομικού σώματος έγινε ο Κωνσταντίνος Σάββας, τα πράγματα δυσκόλεψαν ακόμα περισσότερο για τον Παμπούκη. Ο Σάββας, καταξιωμένος μικροβιολόγος, βασιλικός ιατρός και πρόεδρος του Ιατροσυνεδρίου, προσπάθησε να απαξιώσει το έργο του Παμπούκη, εστιάζοντας στο εμπορικό συμφέρον που κρυβόταν πίσω από το Λυσσιατρείο. Τελικά, πετυχαίνει την ίδρυση του Δημοτικού Λυσσιατρείου το 1914, αφού είχε λήξει και η σύμβαση του Παμπούκη με το Ελληνικό Κράτος, με αποτέλεσμα να περιθωριοποιήσει το Ινστιτούτο Παμπούκη.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1919, όταν ιδρύθηκε επίσημα το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ, ο Παμπούκης -ήδη 60 χρονών- έχασε πλήρως το έρεισμα του ''Παστεριανού''. Παράλληλα, ιδρύθηκαν αντιλυσσικοί σταθμοί σε όλη την Ελλάδα, στη Θεσσαλονίκη το 1925, σε Πάτρα, Πρέβεζα, Ρέθυμνο και Αλεξανδρούπολη το 1930, οπότε η λειτουργία του ινστιτούτου Παμπούκη ως λυσσιατρείου αποδυναμώθηκε ουσιαστικά. Το ινστιτούτο, παρόλα αυτά, θα συνεχίσει να λειτουργεί, από ό,τι φαίνεται, μέχρι και τον Β' Π.Π, με διαφορετικό κέντρο βάρους, αφού ο Παμπούκης έστρεψε την ενέργειά του προς τον αντιφθισικό αγώνα, και σίγουρα με μικρότερη δημοσιότητα.

Αν και φαίνεται να μην υπάρχει κάποια ρητή σύνδεση μεταξύ του Παμπούκη και του Ε.Ι.Π, ερωτήματα προκαλεί το γεγονός ότι κατά τη συγκρότηση του Ιστορικού Αρχείου του Ε.Ι.Π (2010) βρέθηκε σειρά τόμων των Annales de l’Institut Pasteur (1887 - 1909) και Bulletin de l’Institut Pasteur (1903 - 1909), με ιδιόχειρες σημειώσεις και την υπογραφή του Π. Παμπούκη. Άραγε δωρίθηκαν στο Ε.Ι.Π από τον ίδιο; Ποιές οι σχέσεις του με το Ινστιτούτο, αν υπήρχαν; Από ό,τι φαίνεται ο Παμπούκης εκτιμούσε τον G. Blanc, διευθυντή του Ε.Ι.Π από το 1921 ως το 1930, καθώς στην προσωπική αλληλογραφία του Γάλλου επιστήμονα, βρέθηκε επιστολή του Παμπούκη.

Ο οποίος ως πρόεδρος της Ιατροχειρουργικής Εταιρείας τον ενημερώνει για την ομόφωνη απόφαση της Εταιρείας να τον ανακηρύξουν επίτιμο μέλος. Όπως και να έχει, η περίπτωση Παμπούκη ανοίγει νέα πεδία έρευνας, όχι μόνο καθεαυτή, αλλά γενικότερα σε σχέση με την ανάπτυξη της Μικροβιολογίας στην Ελλάδα, σχετικά με το δίπολο ιδιωτική πρωτοβουλία έναντι κρατικού έλεγχου, σχετικά με το ρόλο του επιστημονικού - ιατρικού κατεστημένου, και τέλος, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την περίπτωση που εξετάζουμε εδώ, τη δημιουργία ενός Ι.Π στην Ελλάδα.

ΕΛΛΑΣ - ΓΑΛΛΙΑ ΣΥΜΜΑΧΙΑ: ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ
Οι στενές σχέσεις Ελλάδας - Γαλλίας, ανάγονται στη δημιουργία του Ελληνικού Κράτους το 1830, με τη Γαλλία ως εγγυήτρια μεγάλη δύναμη για το νεοσύστατο βασίλειο. Πέρα από αυτό όμως, η Γαλλία ως πολιτιστική και στρατιωτική υπερδύναμη των νεώτερων χρόνων, συνέκρινε τη λάμψη της με αυτή του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, και συνεπώς είχε μια ευαισθησία για τους ''απογόνους'' του ή τέλος πάντων τους κατοίκους του Ελλαδικού χώρου. Πέραν τούτων, από την αρχαιότητα, οι δύο αυτές χώρες ενώνονταν εμπορικά και οικονομικά μέσω της Μεσογείου.

Ο δεσμός αυτός ενισχύονταν από διαφόρου τύπου Γαλλικές αποστολές στην Ελλάδα οι οποίες παρουσίαζαν και μια αυξημένη συχνότητα: επιστημονική αποστολή στο Μοριά (Πελοπόννησος) στα τέλη του 18ου αιώνα, αποστολές μηχανικών (Ponts et Chaussées) και στρατιωτικές αποστολές κατά τον 19ο αιώνα καθώς και στις αρχές του 20ού, μόνιμη αρχαιολογική αποστολή από την ίδρυση της Γαλλικής Σχολής Αθηνών (l’École Française d’Athènes) το 1847. Το πρώτο ξένο ινστιτούτο που ιδρύθηκε στην Αθήνα, μα επίσης και το πρώτο ακαδημαϊκό Γαλλικό ινστιτούτο εκτός Γαλλίας, και το Γαλλικό ινστιτούτο των Αθηνών (Institut Français d’Athènes), ένα πολιτιστικό ίδρυμα με επίκεντρο τη Γαλλική γλώσσα, που ιδρύθηκε το 1907.

Και οι Έλληνες όμως έτρεφαν μια ιδιαίτερη συμπάθεια προς τη Γαλλία, την οποία θαύμαζαν σε πολιτιστικό και πολιτικό επίπεδο, λόγω της Γαλλικής επανάστασης του διαφωτισμού, αλλά και γενικότερα για την ισχυρή επιρροή της την περίοδο αυτή. Πολλοί Έλληνες επιστήμονες, νομικοί, πολιτικοί, στρατιωτικοί σπούδασαν στις ξακουστές σχολές της Γαλλίας, δημιουργώντας ισχυρούς ιδεολογικούς δεσμούς μεταξύ των δύο χωρών. Επιπλέον, σε γεωπολιτικό επίπεδο, η στρατηγική θέση της Ελλάδας σε σχέση με το Ανατολικό Ζήτημα (διάλυση Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της Γαλλικής εξωτερικής πολιτικής με την μόνιμη επαγρύπνηση για τα τεκταινόμενα στη μικρή αυτή χώρα.