Ινστιτούτο Παστέρ
ΝΕΩΤΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ » Ινστιτούτο Παστέρ
Ο ίδιος ο Βενιζέλος άλλωστε, «παραπέμποντας στο εμβληματικό παράδειγμα του Παστέρ, παρότρυνε τους νέους να γίνουν τεχνίτες και επιστήμονες βοηθώντας με αυτό τον τρόπο τη χώρα και την ανθρωπότητα». Η πίστη στην πρόοδο μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας ήταν σίγουρα διάχυτη στους περισσότερους πολιτικούς και διανοούμενους της εποχής. Ακόμα και οι ριζοσπαστικοί σοσιαλιστές αναζητούσαν σε αυτή την προσέγγιση πολλές απαντήσεις στα προβλήματα της κοινωνίας.
Χάρις στη Μικροβιολογία και στα επιτεύγματα του Παστέρ, οι πρακτικές ανάγκες των βιομήχανων, των αγροτών και των ιατρών, αλλά και τα ιδεολογικά ερείσματα των πολιτικών, «μεταφράστηκαν» στη γλώσσα της επιστήμης και έγιναν «ανάγκες» και των επιστημόνων. Το Ε.Ι.Π, λοιπόν, σίγουρα ανταποκρινόταν σε σοβαρές υγειονομικές και άλλες ελλείψεις της Ελλάδας, και για αυτό αποτέλεσε και ισχυρό ιδεολογικό επιχείρημα στον πολιτικό λόγο του Βενιζέλου και των οπαδών του.
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΑΣΤΕΡ (ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ)
Αφού εξετάσαμε τους παράγοντες που οδήγησαν στη δημιουργία του Ε.Ι.Π το 1919, ας δούμε τώρα τα στοιχεία που το συγκροτούν, σε αυτά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, δηλαδή τους θεσμούς, το προσωπικό, την υποδομή του, τις σχέσεις του και εν γένει τη λειτουργία του. Το Ε.Ι.Π, όπως είδαμε δημιουργήθηκε το 1919, με ιδρυτικό κείμενο το πρώτο καταστατικό του, που εγκρίθηκε με Βασιλικό Διάταγμα του Αλέξανδρου Α', στις 26 Απριλίου, και δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στις 3 Μαϊου 1919.
Το καταστατικό αυτό περιείχε 23 άρθρα, τα οποία καθόριζαν τη νομική υπόσταση καθώς και το θεσμικό και οικονομικό πλαίσιο του ιδρύματος και ο πλήρης τίτλος του ήταν: «Ελληνικό Ινστιτούτο Pasteur, ιδρυθέν υπό Β. Ζαχάρωφ». Σε αυτό το πρώτο καταστατικό, είναι ενδιαφέρον να δούμε το άρθρο 2, που αφορά στους σκοπούς του ιδρύματος, οι οποίοι ήταν:
1) Η παρασκευή ορρών και εμβολίων εν γένει και ιδία η κατά την μέθοδο του Pasteur θεραπεία της λύσσης.
2) Η μελέτη και έρευνα πασών των λοιμωδών και μεταδοτικών νόσων, και η καταπολέμησις αυτών.
3) Η προαγωγή της γεωργίας και βιομηχανίας δια της ερεύνης των δια τα γεωργικά και βιομηχανικά προϊόντα ζυμώσεων και εν γένει πάσα επιστημονική έρευνα βάσιν έχουσα τας υπό του Pasteur και των διαδόχων του τεθείσας αρχάς.
Η θεραπεία της λύσσας, λοιπόν, βρίσκεται στους πρωταρχικούς σκοπούς του ινστιτούτου, αν και όπως είδαμε, στην Αθήνα εκείνη την εποχή λειτουργούν ήδη δύο ακόμα λυσσιατρεία, το Δημοτικό Λυσσιατρείο από το 1914 και το Λυσσιατρείο Παμπούκη από το 1894. Αλλά και ο τρίτος σκοπός παρουσιάζει ενδιαφέρον, καθώς διαφαίνεται ότι η υβριδική εικόνα που προβάλλει το Ι.Π, ως ίδρυμα βασικής έρευνας με πολλές και ποικίλες εφαρμογές επιβάλλεται και στη λειτουργία του Ε.Ι.Π. Στο άρθρο 3, περιγράφονται οι τρόποι δράσεις του ινστιτούτου, και εκεί ξεχωρίζουμε την πρόβλεψη για επιστημονικές αποστολές στην Ελλάδα και το εξωτερικό, αλλά και την απονομή βραβείων ''προς ενθάρρυνση'' εργασιών που υπηρετούν τους σκοπούς του Ε.Ι.Π.
Στο άρθρο 4 σημειώνεται ότι, εκτός από την Αθήνα, είναι δυνατόν να δημιουργηθούν παραρτήματα ανά την Ελλάδα, εάν κριθεί αναγκαίο. Όσον αφορά στο Διοικητικό Συμβούλιο (ΔΣ) του Ε.Ι.Π, προβλέπεται 9μελής σύνθεση, χωρίς περαιτέρω ανάλυση αυτής. Το ΔΣ διορίζει τον διευθυντή, ύστερα από υπόδειξη ή την έγκριση του διευθυντή του Ι.Π.Π. Υπάρχει μάλιστα η ρήτρα ότι ο διευθυντής μπορεί να είναι και Γάλλος. Εδώ έχουμε τον ισχυρότερο ίσως δεσμό με το μητρικό ινστιτούτο, αφού στην ουσία αυτό καθορίζει τον διευθυντή του Ε.Ι.Π. Στο ζήτημα των οικονομικών πόρων, το καταστατικό προβλέπει διαχείριση των δωρεών, των κρατικών επιχορηγήσεων και των εσόδων από την παραγωγή ορρών και εμβολίων.
Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει το άρθρο 21, το οποίο απαγορεύει οποιαδήποτε δημοσίευση «επ’ ονόματι» του Ε.Ι.Π, χωρίς την έγκριση του διευθυντή του Ε.Ι.Π. Το καταστατικό αυτό συντάχθηκε κυρίως από τον Ιωάννη Αθανασάκη, υφυπουργό Στρατιωτικών επί των υγειονομικών θεμάτων και πρόεδρο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Ήταν όμως αποτέλεσμα μιας έντονης διαπραγμάτευσης μεταξύ του Αθανασάκη, ως εκπροσώπου της Ελληνικής κυβέρνησης, και των Γάλλων εμπλεκομένων, δηλαδή του διευθυντή του Ι.Π.Π, Emile Roux, του απεσταλμένου για τον σκοπό αυτόν στην Ελλάδα, Edmond Sergent, αλλά και του Arnaud και του de Billy.
Οι οποίοι στόχευαν σε ένα όσο το δυνατόν πιο ''Γαλλικά'' ελεγχόμενο ίδρυμα όπως φαίνεται από έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε πρωτογενείς πηγές. Ο Αθανασάκης προσπάθησε να υπερασπιστεί την ανεξαρτησία του Ε.Ι.Π από τη Γαλλική επιρροή, αλλά από την άλλη, έπρεπε να χειριστεί το θέμα αρκετά διπλωματικά, με τέτοιο τρόπο ώστε να μην έρθει σε ρήξη με το Ι.Π.Π και ο Ζαχάρωφ αποσύρει τη δωρεά. Το 1920, όμως όταν ουσιαστικά αρχίζει να λειτουργεί το Ε.Ι.Π με την αποστολή Calmette, Abt και Blanc στην Αθήνα, το ήδη υπάρχον καταστατικό τροποποιείται, και με νόμο καθορίζεται πλέον ετήσια επιχορήγηση 250.000 δρχ. από το Υπουργείο Εσωτερικών, ενώ εκχωρείται πίστωση 500.000 δρχ. για την συμπλήρωση των εγκαταστάσεων.
Παράλληλα ανατίθεται στον Υπουργό Εξωτερικών να συνάψει σύμβαση με το Ι.Π.Π, «περί μετακλήσεως ειδικού επιστήμονα δια την διεύθυνσιν του εν Αθήναις Ελληνικού Ινστιτούτου Pasteur». Οι προσθήκες αυτές εξυπηρετούσαν τις άμεσες ανάγκες της λειτουργίας του Ε.Ι.Π, καθώς η δωρεά Ζαχάρωφ δεν επαρκούσε για να καλυφθούν τα ετήσια έξοδα του Ε.Ι.Π, αλλά ούτε και για τη δημιουργία απαραίτητων εγκαταστάσεων, δηλαδή την κατασκευή κτηρίου εργαστηρίων. Με την ανάληψη των καθηκόντων του ο Calmette συστήνει το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο, με πρόεδρο τον Ιωάννη Αθανασάκη.
Ο οποίος Αθανασάκης όπως είδαμε, πρωτοστάτησε στις διμερείς διαπραγματεύσεις, αντιπρόεδρο το δικηγόρο Ιωάννη Κουντουριώτη, αδελφό του Παύλου και παιδικό φίλο του Βενιζέλου, γραμματέα τον Αλέξανδρο Μυλωνά, δικηγόρο, πολιτικό και γραμματέα του Υπουργείου Γεωργίας, ταμία τον τραπεζικό Ιωάννη Ηλιάσκο, και μέλη, τον Γεώργιο Αβέρωφ, βουλευτή και συνεργάτη του Βενιζέλου, τον Δημήτριο Αιγινήτη, διάσημο φυσικό και διευθυντή του Αστεροσκοπείου, τον ιατρό Βλαδίμηρο Μπένση, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και από τη μεριά των Γάλλων, τον Charles Picard, διευθυντή της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, τον Arnaud και τον Abt ως διευθυντή του Ε.Ι.Π.
Η σύσταση αυτή άλλαξε πολύ γρήγορα, καθώς μετά από ένα έτος ο Abt παραιτήθηκε και ο Blanc τον αντικατέστησε, και το 1922 ο Arnaud αποχώρησε και, τη θέση του πήρε ο δρ. Eybert, επίσης μέλος της Γαλλικής Αποστολής. Από έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην αλληλογραφία του Calmette, με τον Charles Nicolle φαίνεται ότι η αποχώρηση του Abt από τη θέση του γενικού διευθυντή, μόλις ένα χρόνο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ήταν μάλλον αναμενόμενη για τους Γάλλους, και συγκεκριμένα από τον ίδιο τον Calmette. Ο δυναμικός George Blanc, μαθητής του Νομπελίστα Nicolle, ανέλαβε τη διεύθυνση το 1921, και έμεινε σε αυτή τη θέση για δέκα χρόνια.
Σηματοδοτώντας έτσι την έναρξη της λειτουργίας του ιδρύματος με παροχή ουσιαστικού έργου αφήνοντας μια βαριά κληρονομιά για τους επόμενους διευθυντές. Αγαπητός σχεδόν σε όλους, φαίνεται να είναι ο μόνος διευθυντής στη μακρόχρονη πορεία του Ε.Ι.Π για τον οποίο δεν έχουν βρεθεί αρνητικά σχόλια ή συγκρούσεις. Κατάφερε να ισορροπήσει τις διάφορες εντάσεις που δημιουργούνταν από την υβριδική φύση του ινστιτούτου, αλλά και από τα διάφορα συγκρουόμενα συμφέροντα, ολοκλήρωσε την κατασκευή του νέου κτηρίου των εργαστηρίων διαθέτοντας μάλιστα μέρος του μισθού του, ενώ παράλληλα διεξήγαγε και σημαντική ερευνητική δραστηριότητα.
Ο διευθυντής του Ε.Ι.Π, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας 1980 περίπου, κατοικούσε με την οικογένειά του μέσα στο Ε.Ι.Π, και συγκεκριμένα στο αρχοντικό του Ρικάκη, ένα τριώροφο εξοχικό κτίσμα που αγοράσθηκε μαζί με το υπόλοιπο οικόπεδο το 1919. Ήταν μια πρακτική αρκετά διαδεδομένη για τους διευθυντές ερευνητικών ιδρυμάτων εκείνη της εποχή, που διατηρήθηκε στην περίπτωση του Ε.Ι.Π για αρκετό καιρό. Επειδή ο μεγάλος κήπος του Ε.Ι.Π απαιτούσε τη φροντίδα ενός μονίμου κηπουρού, έμενε και αυτός με την οικογένειά του στο Ε.Ι.Π. Γενικά, το Ε.Ι.Π για αρκετό διάστημα είχε μια ατμόσφαιρα «μεγάλης οικογένειας».
Άλλωστε, τα πρώτα αυτά χρόνια, το προσωπικό δεν ξεπερνούσε τα 20 άτομα, και οι σχέσεις ήταν σίγουρα πιο στενές. Διάφοροι Έλληνες ιατροί εργάστηκαν μόνιμα ή κατά διαστήματα στο Ε.Ι.Π αυτά τα πρώτα χρόνια, όπως ο Ι. Καμινόπετρος, ο Γ. Ιωαννίδης, ο Γ. Πάγκαλος, ο Μπ. Φωτάκης, ο Κ. Μελανίδης, η Α. Παπαϊωάννου, ο Μ. Πετζετάκης. Την επιστημονική ομάδα συμπλήρωνε η χημικός Ζωή Μελά-Ιωαννίδη. Παρασκευαστές ήταν οι Α. Γεωργαλάς, Π. Αγγελάτος, Γ. Γιουρούκος, Σ. Δανιηλίδης. Γραμματέας ήταν η Φ. Πασχάλη, και ταμίας η Μ. Πατρικίου. Τέλος, υπήρχε μια ομάδα τεχνικών, όπως οι συντηρητές ζώων Μαργαρίτης, Δ. Βλάχος, και Γ. Τατάνης, ένας υδραυλικός, ο Φιλιππακόπουλος, ένας σοφέρ, ο Ριζά Μεχμέτ, και ο κηπουρός Π. Καρόζης.
Όλοι αυτοί είχαν, λίγο ως πολύ, εντρυφήσει στην Παστεριανή κουλτούρα, ο καθένας στο δικό του χώρο, και μοιράζονταν ένα κοινό κώδικα επικοινωνίας. Πέρα από το ανθρώπινο δυναμικό, ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα κτήρια και ο περιβάλλον χώρος του Ε.Ι.Π, καθώς πρόκειται για ένα ιδιόμορφο σύμπλεγμα παλαιών και νέων κτηρίων, σε έναν πλούσιο κήπο. Το οικόπεδο αυτό αγόρασε το Ε.Ι.Π το 1919 από τους κληρονόμους του πολιτικού Α. Ρικάκη, ο οποίος το χρησιμοποιούσε για εξοχικό. Για αυτό το λόγο είχαν κτιστεί προς τα τέλη του 19ου αιώνα, μία τριώροφη κατοικία και ένα περίπτερο πινγκ πονγκ.
Τα κτήρια αυτά, φυσικά, δεν επαρκούσαν για τις ανάγκες του ινστιτούτου και έτσι κτίστηκε το νέο κτήριο των εργαστηρίων το 1922, σύμφωνα με σχέδια του Calmette. Οι δραστηριότητες του Ε.Ι.Π στο ξεκίνημά του, επικεντρώνονταν στην παραγωγή εμβολίων και ορρών δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στην παραγωγή του αντιφυματικού εμβολίου BCG, στη διενέργεια μικροβιολογικών αναλύσεων, στην μελέτη των ενδημικών ασθενειών, όπως η λεϊσμανίαση, η φυματίωση, η λέπρα, ο έρπις, καθώς και στην αντιμετώπιση επιδημιών, όπως αυτή του δάγκειου πυρετού. Ακόμα, το Ε.Ι.Π οργάνωνε αποστολές για να μελετήσει κατά τόπους επιδημιολογικά στοιχεία, όπως στη Μεσσηνία και τη Λακωνία το 1927 και στην Κρήτη το 1922.
Το 1928 η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων αποφάσισε την ίδρυση Μικροβιολογικού Εργαστηρίου στη Θεσσαλονίκη σε συνεργασία με το Ε.Ι.Π και υπό την εποπτεία του Blanc. Τέλος, όπως και πολλά από τα παραρτήματα του Ι.Π ανά τον κόσμο, το Ε.Ι.Π εκδίδει το δικό του περιοδικό, το Archives de l’Institut Pasteur Hellénique, του οποίου η έκδοση ξεκινά το 1923. Γενικά, ο απολογισμός του Ε.Ι.Π την πρώτη περίοδο λειτουργίας του, δείχνει ότι οι δραστηριότητες του ινστιτούτου είναι αρκετά σημαντικές, παρά τις ελλείψεις προσωπικού και πόρων, κάτι που αναγνωρίστηκε και από τους σύγχρονούς του όπως φαίνεται από αναφορές σε βιβλία της εποχής.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Από την ίδρυσή του (1920) μέχρι σήμερα, το Ε.Ι.Παστέρ παραμένει πιστό στην αποστολή του, που είναι η πρόληψη και η θεραπεία των μολυσματικών νόσων μέσω της Βασικής και Εφαρμοσμένης Έρευνας, Εκπαίδευσης και προσφοράς Υπηρεσιών στη Δημόσια Υγεία, ενώ παράλληλα έχει αναπτύξει αξιοσημείωτη ερευνητική δραστηριότητα και στους τομείς της Νευροβιολογίας και της Ανοσολογίας των αυτοάνοσων νοσημάτων. Το Ε.Ι.Παστέρ:
- Είναι μη κερδοσκοπικός οργανισμός ΝΠΙΔ που εποπτεύεται από το Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και από το Υπουργείο Υγείας.
- Είναι οργανωτικά αυτοτελές Ινστιτούτο, που λειτουργεί με βάση την ισχύουσα εθνική νομοθεσία, και τον Νόμο 3733/2009 (Σύμβαση ανάμεσα στο Ελληνικό κράτος, το Ε.Ι.Παστέρ και το Ινστιτούτο Παστέρ στο Παρίσι).
- Είναι μέλος του Διεθνούς Δικτύου Ινστιτούτων Παστέρ, και διατηρεί ισχυρούς δεσμούς συνεργασίας με το Ινστιτούτο Παστέρ(Παρισίων) και άλλα 33 Ινστιτούτα του Δικτύου ανά τον κόσμο (26 χώρες).
