Ινστιτούτο Παστέρ

Το 1880 ένας κτηνοτρόφος είχε φέρει στο εργαστήριό του δυο λυσσασμένους σκύλους. Αμέσως αποφάσισε να καλλιεργήσει τον άγνωστο παθογόνο παράγοντα. Τα πειράματά του εκτέλεσε σε εγκεφάλους κουνελιών. Έτσι άρχισε μια σειρά πυρετωδών πειραμάτων και ο άγνωστος ιός ύστερα από μια σειρά διαβάσεων από εγκεφάλους κουνελιών παρουσίασε το γνωστό πια φαινόμενο της εξασθένησης της λοιμογόνου του δύναμης. Ο Παστέρ, με απόλυτη πεποίθηση στην ορθότητα της μεθόδου του, αποφασίζει να την εφαρμόσει με την πρώτη ευκαιρία σε άνθρωπο. Η ευκαιρία ήλθε στις 6 Ιουλίου 1885. Ένα παιδάκι 9 χρονών από την Αλσατία, ο Γιόζεφ Μάιστερ, είχε δαγκωθεί από λυσσασμένο σκυλί.

Ο Παστέρ το εμβολίασε με εγκέφαλο λυσσασμένου κουνελιού που είχε ξεραθεί στον αέρα επί δύο εβδομάδες. Ο εμβολιασμός συνεχίστηκε με δόσεις όλο και πιο πρόσφατου εμβολίου που στο τέλος προερχόταν από καλλιέργεια μιας μόνον ημέρας. Το παιδί σώθηκε. Ολόκληρος ο κόσμος έμεινε έκθαμβος. Το 1888 εγκαινιάζεται το Ινστιτούτο Παστέρ, ιδρυμένο με συνεισφορά απ’ όλο τον κόσμο. Στην ίδρυσή του συνέβαλαν ο Τσάρος της Ρωσίας, ο Αυτοκράτορας της Βραζιλίας και ο Σουλτάνος της Τουρκίας. Το 1892, ημέρα της 70ης επετείου των γενεθλίων του, ο Παστέρ μπήκε με επευφημίες στο αμφιθέατρο της Ιατρικής Ακαδημίας στηριζόμενος στο μπράτσο του Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας Καρνό.

Στις 28 Σεπτεμβρίου 1895 ο Λουί Παστέρ πέθανε στη Βιλνέβ λ’ Ετάν Σεν-ε-Ουάζ στα υψώματα του Σηκουάνα (Marnes-la-Coquette Hauts-de-Seine). Την ώρα του θανάτου του στο ένα χέρι κρατούσε τον Εσταυρωμένο και με το άλλο το χέρι της γυναίκας του. Ο Παστέρ πέθανε από επιπλοκές από μία σειρά εγκεφαλικών επεισοδίων που είχαν αρχίσει από το 1868. Πέθανε ακούγοντας την ιστορία του Αγίου Βικεντίου de Paul, τον οποίο θαύμαζε και ήθελε να του μοιάσει. Τάφηκε στον Καθεδρικό Ναό της Νοτρ Νταμ ντε Παρί, αλλά τα οστά του μεταφέρθηκαν σε μία κρύπτη κάτω από το Ινστιτούτο Παστέρ, στο Παρίσι.

Ο Παστέρ τιμήθηκε με το «Μετάλλιο Leeuwenhoek», τη μέγιστη τιμή της Μικροβιολογίας, το 1895 και με τον Μεγαλόσταυρο της Λεγεώνας της Τιμής, παράσημο με το οποίο έχουν τιμηθεί μόνο 75 άνθρωποι στην ιστορία. Κατέλαβε τη δωδέκατη θέση στην έκδοση του 1978 του αμφιλεγόμενου βιβλίου του Michael H. Hart «Οι 100: μια κατάταξη των πιο σημαντικών προσώπων της Ιστορίας». Αλλά στην αναθεωρημένη έκδοση του 1992 ανέβηκε στην ενδέκατη θέση, ξεπερνώντας τον Καρλ Μαρξ.

ΤΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΑΣΤΕΡ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΣΤΕΡΙΑΝΟΙ
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στην ομιλία του για τα 100 χρόνια της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, στις 12 Δεκεμβρίου 1930 στην Τρίπολη διατρανώνει: «Κανείς από τους μεγάλους στρατηλάτες που ξέρουμε, κανείς δεν έχει τόση δόξα όση ανήκει σ’ έναν Παστέρ». Αν κάποιος δεν γνώριζε ιστορία, θα μπορούσε εύκολα να φανταστεί ότι ο Βενιζέλος είναι ένας φιλειρηνιστής που προασπίζεται την επιστήμη έναντι των πολεμικών ανδραγαθιών. Η σύγκριση του ''δοξασμένου'' επιστήμονα Παστέρ με τους μεγάλους στρατηλάτες, πέρα από ρητορικό τέχνασμα του Βενιζέλου, μόνο τυχαία δεν είναι.

Ένα χρόνο αργότερα (1931), σε μια εγκυκλοπαίδεια για τις Γαλλικές αποικίες, ο Γάλλος ιστορικός και πολιτικός Gabriel Hanotaux (1853 - 1944), θα αποκαλέσει τον Παστέρ ''μέγα διδάσκαλο της αποικιοκρατίας''. Ο Είναι άλλωστε μια τέτοια σύγκριση, μεταξύ του Παστέρ και του απόλυτου στρατηλάτη της σύγχρονης ιστορίας, του Ναπολέοντα, που χρησιμοποιεί ο Λατούρ (Bruno Latour) για να δείξει την αφέλεια που κρύβεται πίσω από τέτοιου είδους ρήσεις.

Ο Λατούρ, στο κλασικό πια σύγγραμμά του Les microbes: guerre et paix suivi de irréductions, ή όπως είναι ευρύτερα γνωστό από την Αγγλική του μετάφραση The pasteurization of France (Latour 1993, πρώτη έκδοση στα Γαλλικά 1984), θα καταδείξει πως πίσω από το όνομα ''Παστέρ'' κρύβονται πολλά περισσότερα από τις πράξεις και τις ιδέες ενός και μόνο ανθρώπου. Στην ουσία, λέει ο Λατούρ, έχουμε να κάνουμε με ένα ολόκληρο δίκτυο ομάδων-δρώντων, οι οποίες μέσα από διαλεκτικές διεργασίες προσπαθούν να κερδίσουν Lebensraum, χώρο δράσης και εξουσίας. Ο Παστέρ, λοιπόν, ως σύμβολο της επιστήμης και της προόδου, ως δάσκαλος της αποικιοκρατίας, ως ένα όνομα που κρύβει ένα δίκτυο δρώντων.

Όπως και να έχει, η φυσιογνωμία του Παστέρ είναι εξαιρετικά δημοφιλής ακόμα και στις μέρες μας. Είναι ένα ''φαινόμενο'' στην ιστορία των επιστημών που απασχόλησε και απασχολεί μεγάλη μερίδα ερευνητών και έχει σταθεί αφετηρία για πολλές θεωρητικές αναλύσεις. Υπάρχουν πάμπολλες βιογραφίες και μελέτες για ''το βίο και την πολιτεία'' του Παστέρ, όλων των αποχρώσεων, από αφελείς αγιογραφίες μέχρι εξεζητημένες κριτικές. Είναι δύσκολο να πεις κάτι για τον Γάλλο επιστήμονα που να μην έχει ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους. Έτσι, ο καλύτερος ίσως τρόπος για να εκθέσουμε τις θέσεις του Παστέρ είναι μέσα από τα λόγια του ίδιου, σε αντιπαράθεση με μια κριτική παρουσίαση του γενικότερου περιβάλλοντος που έδρασε.


Οι περισσότεροι μάλιστα μιλάνε για ''Παστεριανή επανάσταση'' στην ιατρική του 19ου αιώνα -όπως ορίζεται η επανάσταση από τον Κουν- προβάλλοντας δηλαδή την επικράτηση της θεωρίας των μικροβίων για τις ασθένειες, ως αλλαγή ''παραδείγματος''. Φυσικά ο όρος παστεριανή εδώ είναι καταχρηστικός, εφόσον και άλλοι σημαντικοί επιστήμονες συνέβαλλαν προς αυτήν την κατεύθυνση, με τον Κωχ (Robert Koch), το Γερμανικό αντίβαρο στον Παστέρ, να ξεχωρίζει. Ποιες ήταν όμως οι σπουδαίες ανακαλύψεις που οδήγησαν σε αυτήν την επανάσταση; Στον Παστέρ αποδίδεται ένας πραγματικά αξιοθαύμαστος κατάλογος τέτοιων επιτευγμάτων.

Έχει μεγάλη επιτυχία εφαρμόζοντας την τεχνική του εμβολιασμού με εξασθενημένα μικρόβια σε ζώα για διάφορες ασθένειες (άνθρακας στα πρόβατα, χολέρα πτηνών). Το 1885 πραγματοποιεί το μεγάλο βήμα και εφαρμόζει τον αντιλυσσικό εμβολιασμό σε άνθρωπο, αφού προηγουμένως τον έχει δοκιμάσει σε ζώα. Η δοκιμή είναι επιτυχής και ο Παστέρ γίνεται σε μια νύχτα, ''ευεργέτης της ανθρωπότητας''. Το σημείο αυτό συχνά τίθεται, ως κομβικό για την εξέλιξη της σχέσης μικροβιολογίας και ιατρικής, αφού γύρω από αυτό έχει σχηματιστεί μια ολόκληρη φιλολογία, πολλές φορές με στοιχεία μυθολογίας, που θα έχει σαν συνέπεια τη δημιουργία προσδοκιών για περισσότερες και μεγαλύτερες ανακαλύψεις.

Μέχρι το 1885, λοιπόν, όταν ανακοινώθηκε η πρώτη επιτυχημένη δοκιμή του αντιλυσσικού εμβολίου στον άνθρωπο, ο Παστέρ ήταν ήδη φημισμένος στη Γαλλία και σχετικά γνωστός στην Ευρώπη. Έκτοτε όμως, ο Παστέρ έγινε μια παγκόσμια προσωπικότητα. Μέσω του τύπου -τόσο των εφημερίδων και των περιοδικών ποικίλης ύλης, όσο και των επιστημονικών επιθεωρήσεων- το επίτευγμά του διαδόθηκε ταχύτατα. Η ανταπόκριση του κοινού, ήταν αναπάντεχη. Από τη μια μεριά, ο απλός λαός τον λάτρεψε ως ήρωα, από την άλλη, πλήθος νέων από την επιστημονική κοινότητα αφιερώθηκε στην πραγματοποίηση των οραμάτων του.

Η κοινότητα αυτή απετέλεσε την πηγή για τη μετέπειτα ανάδυση της ομάδας των ''Παστοριέν'' (pastorien). Η ομάδα αυτή χαρακτηρίζονταν από συγκεκριμένες αξίες και πρακτικές, όπως η προσήλωση στην εφαρμοσμένη έρευνα, η ομαδικότητα και φυσικά ο θαυμασμός στον μεγάλο δάσκαλο, ενώ υπάρχουν και πολλές ασάφειες σχετικά με τη συγκρότησή της. Το όχημα για τη συγκρότηση αυτής της σχολής, ιδιαίτερα μετά το θάνατο του Παστέρ, έγινε το Ινστιτούτο Παστέρ του Παρισιού (Ι.Π.Π). Το Ι.Π.Π είναι και αυτό ''παιδί'' της ιστορικής εκείνης εφαρμογής του αντιλυσσικού εμβολίου, αφού τα χρήματα για την δημιουργία του προήλθαν κυρίως από δωρεές από όλον τον κόσμο, προς τον Παστέρ για την μεγάλη του αυτή προσφορά στην ανθρωπότητα.

Ο Παστέρ από πολύ νωρίτερα είχε εκδηλώσει την επιθυμία δημιουργίας ενός αυτόνομου οργανισμού, ο οποίος θα του προσέφερε έναν πιο γόνιμο χώρο εργασίας από το απαρχαιωμένο περιβάλλον του πανεπιστημίου. Η ευκαιρία του δόθηκε με την επιτυχία του αντιλυσσικού εμβολίου και την ανάγκη που προέκυψε για την παραγωγή του. Οι δωρεές του έδωσαν τη δυνατότητα σχετικής ανεξαρτησίας από την κρατική οικονομική εξάρτηση. Το Ι.Π.Π ήταν το πρώτο ιδιωτικό ερευνητικό ίδρυμα της Γαλλίας, και μάλιστα θα περάσει αρκετός καιρός μέχρι να εμφανιστούν άλλα.

Στα εγκαίνια του Ι.Π.Π το 1888, παρουσία του προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας, ο Παστέρ θα δηλώσει: «Έχοντας συσταθεί κατά τον τρόπο που μόλις περιέγραψα, το Ινστιτούτο μας θα αποτελεί ταυτόχρονα ένα εξωτερικό ιατρείο για την θεραπεία της λύσσας, ένα ερευνητικό κέντρο για τις μολυσματικές ασθένειες και ένα εκπαιδευτικό κέντρο για τις μελέτες που άπτονται της μικροβιολογίας» (Λ. Παστέρ, Ομιλία στα εγκαίνια του Ινστιτούτου Παστέρ 1888). Έτσι ο Παστέρ εξαργυρώνει την επιτυχία του εμβολίου της λύσσας για να πετύχει την θεσμοθέτηση ενός ιδρύματος που προωθεί μια σαφώς ευρύτερη ατζέντα από την παραγωγή και εφαρμογή του αντιλυσσικού εμβολίου.

Και προχωράει ακόμα παραπέρα, υποστηρίζοντας ότι είναι απαραίτητο να δημιουργηθούν παρόμοια ιδρύματα σε όλον τον κόσμο: «Για την Γαλλία ένα μόνο ίδρυμα (το Ινστιτούτο Παστέρ) μπορεί να επαρκεί. Για την Νότια Αμερική, τη Χιλή, τη Βραζιλία την Αυστραλία, είναι προφανές ότι νέοι επιστήμονες που θα μεταφέρουν την τεχνογνωσία στις ''μακρινές χώρες'' θα πρέπει να εκπαιδευθούν στο Παρισινό Ίδρυμα» (Λ. Παστέρ, Ακαδημία των Επιστημών 1886). Το αξιοσημείωτο σε αυτήν τη δήλωση φυσικά δεν είναι η ανάγκη για αντιλυσσικά ινστιτούτα παγκοσμίως, κάτι που είναι εύλογο, αλλά το ''προφανές'' της εκπαίδευσης νέων επιστημόνων, οι οποίοι θα μεταφέρουν την τεχνογνωσία, από το Παρισινό ινστιτούτο.

Ο Παστέρ θέλει να καθιερώσει, λίγο-πολύ, το Ι.Π.Π ως απαραίτητο κόμβο της διάδοσης της επιστημονικής γνώσης. Πράγματι, το Δεκέμβριο του 1890, ο υφυπουργός του Υπουργείου Αποικιών της Γαλλίας, ζητά από τον Παστέρ να δημιουργήσει ένα παράρτημα στη Σαϊγκόν, στην Γαλλική Ινδοκίνα, με σκοπό την αντιμετώπιση της ευλογιάς και της λύσσας. Ο Παστέρ προτείνει τον Καλμέτ, στρατιωτικό ιατρό των αποικιών που εκείνη την περίοδο παρακολουθούσε μαθήματα μικροβιολογίας στο Ι.Π.Π, να αναλάβει την αποστολή και το 1891 ιδρύεται το Ινστιτούτο Παστέρ της Σαϊγκόν υπό την διεύθυνσή του.

Από εκεί και έπειτα, ακολουθεί η ίδρυση μιας σειράς παραρτημάτων σε Γαλλικές αποικίες, όπως στην Ασία (Nha Trang, Hanoi), στην Αφρική (Tunis, Alger, Madagascar, Casablanca, Dakar, Cameroun), στην Αμερική (Guyane Française, Guadeloupe), αλλά και σε άλλα κράτη (Ιράν, Ρωσία, Τουρκία, κ.ά). Διευθυντές των ιδρυμάτων αυτών διορίζονται πάντα ιατροί που έχουν μαθητεύσει στο Ι.Π.Π και έχουν ασπαστεί την κουλτούρα pastorien. Μάλιστα, πολλοί από αυτούς θα αναπτύξουν σημαντικό έργο, όπως ο Alexandre Yersin που θα ανακαλύψει το βάκιλο της πανώλης, ο Charles Nicolle που θα τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ για την έρευνά του σχετικά με τον τύφο, κλπ), θέτοντας, με αυτό τον τρόπο, σε αμφισβήτηση την καθιερωμένη άποψη για τη σχέση κέντρου - περιφέρειας.


Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι, τα Archives de l’Institut Pasteur de Tunis (1906), Archives de l’Institut Pasteur d’Indochine (1922), Archives de l’Institut Pasteur d’Algérie (1923), Archives de l’Institut Pasteur Hellénique (1923), κ.λ.π. Το 1903 ξεκινάει μια ακόμα έκδοση, αυτή του Bulletin de l’Institut Pasteur, η οποία περιείχε κριτικές και αναλύσεις πρωτότυπων άρθρων σχετικών με τη μικροβιολογία, την ιατρική, τη βιολογία, κ.λ.π. Εκτός όμως από τις εκδόσεις των επιστημονικών περιοδικών, το Ι.Π.Π αναπτύσσει και ένα ακόμα δημοφιλή θεσμό διάδοσης των Παστεριανών αρχών, τα περίφημα Cours de Bactériologie, δηλαδή σεμινάρια μικροβιολογίας, τα οποία ξεκινούν το 1889 από ένα άλλο μαθητή- συνεργάτη του Παστέρ, τον Εμίλ Ρου (Emil Roux).