Ινστιτούτο Παστέρ

Η ανάγκη για ένα μικροβιολογικό ινστιτούτο σίγουρα υπήρχε, λόγω των τεράστιων υγειονομικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε η Ελλάδα, και το Ινστιτούτο Παστέρ ήταν το πιο διάσημο, πρωτοποριακό, και καθιερωμένο διεθνώς τέτοιου τύπου ινστιτούτο, που επίσης συνοδευόταν με την αίγλη που πρόσδιδε το όνομα του δημιουργού του στον τίτλο. Οι εφημερίδες της εποχής το χαρακτηρίζουν «χαλύβδινο μοχλό της προόδου». Με τον ίδιο τρόπο, δεν δικαιολογείται καθόλου το πώς τελικά πείστηκε ο Ζαχάρωφ να κάνει τη δωρεά. Όπως είδαμε, ο Αρνώ προσπαθούσε από το 1915 να πετύχει τη δημιουργία του ινστιτούτου. Ο Ζαχάρωφ δίνει τη χορηγία στα 1919.

Τί μεσολαβεί; Αυτό η επίσημη ιστορία, το αφήνει αδιευκρίνιστο. Από έρευνα, η οποία πραγματοποιήθηκε σε εφημερίδες της εποχής, φάνηκε ότι ο Ζαχάρωφ είχε κάνει ακριβώς την ίδια προσφορά, ήδη από το 1914. Προφανώς η πληροφορία αυτή διαφεύγει ή αποκρύπτεται από αυτούς που κατά καιρούς έγραψαν την επίσημη ιστορία. Όπως και να έχει, γεννιούνται ερωτήματα για τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή -και σε άλλες όπως θα δούμε πιο κάτω- την παράληψη. Άλλο ένα σημείο που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, καθώς συμπληρώνεται αρκετά αργότερα στην ''επίσημη'' αφήγηση, και μέχρι στιγμής δεν έχει επιβεβαιωθεί από την έρευνά μας, είναι τα εγκαίνια του Ε.Ι.Π, τον Μάρτιο του 1920.

Μάλιστα, η παρουσία του Βενιζέλου στα εγκαίνια εκείνη την περίοδο είναι σίγουρα αδύνατη, καθώς αυτός απουσίαζε στο εξωτερικό και επέστρεψε στην Αθήνα αρκετά αργότερα. Ακόμα, η αναφορά του Ηρακλή Βόλτου ως ευεργέτη του Ε.Ι.Π είναι προβληματική, καθώς, παρότι διαπιστώθηκε ότι στη διάρκεια της ζωής του προέβη σε πολλές δωρεές, δεν έχει βρεθεί ακόμα πως ευεργετήθηκε το Ε.Ι.Π από αυτές, γεγονός που συμπεραίνεται μόνο από την επιγραφή που βρίσκεται στη είσοδο του κεντρικού κτηρίου του Ε.Ι.Π, και δεν βρέθηκε μέχρι τώρα άλλο σχετικό τεκμήριο.

Σ' αυτό το πλαίσιο, όμως το περίεργο είναι ότι στην αφήγηση αυτή παραλείπονται ακόμα και σημεία που αφορούν στην ιδιαίτερα θετική προσφορά του Ε.Ι.Π στην δημόσια υγεία, όπως η συμμετοχή του στην αντιμετώπιση της επιδημίας του Δάγκειου πυρετού το 1929, ή οι μελέτες για τη λέπρα και οι αντίστοιχες πειραματικές θεραπείες που εφαρμόστηκαν σε αυτό (1928 - 1930), κ.ά. Επίσης δεν αναφέρεται το σημαντικό έργο των ερευνητών που εργάστηκαν στο Ε.Ι.Π, όπως το ερευνητικό έργο του Blanc, του Καμινόπετρου, και άλλων. Απουσιάζει επίσης ο κατάλογος των γενικών διευθυντών που υπηρέτησαν στο Ε.Ι.Π, με ονόματα μεγάλων επιστημόνων, όπως ο Λεπίν (Pierre Lépine) και ο Ντιράν (Paul Durand).

Καθώς και των εκάστοτε διοικητικών συμβουλίων, μέλη των οποίων διατέλεσαν προσωπικότητες όπως ο διευθυντής του Αστεροσκοπείου, καθηγητής Δημήτρης Αιγινήτης, ο παθολόγος καθηγητής ιατρικής, Βλαδίμηρος Μπένσης, ο πρόεδρος του Ε.Ε.Σ, Ιωάννης Αθανασάκης, ο Octave Merlier και άλλοι. Για να καταλάβουμε, πώς είναι δυνατόν μια τέτοια αφήγηση να γίνει η επίσημη ιστορία του Ε.Ι.Π και να αντέξει τόσα χρόνια αναλλοίωτη, οφείλουμε να κατανοήσουμε ότι τελικά το σημαντικό για τους περισσότερους δεν ήταν το γιατί δημιουργήθηκε ένα Ινστιτούτο Παστέρ στην Ελλάδα, αλλά το ότι δημιουργήθηκε.

Είναι ακόμα ένα παράδειγμα της αυταπόδειχτης ανάγκης της επιστήμης: ένα επιστημονικό ίδρυμα είναι αδιαμφισβήτητα χρήσιμο και αναγκαίο, καθώς η επιστήμη είναι χρήσιμη και αναγκαία. Η επίσημη ιστορία του ιδρύματος είναι απλά η επιβεβαίωση αυτής της ανάγκης που καλύφθηκε. Με αυτόν τον τρόπο, τα κενά και οι αντιφάσεις της ιστορίας του Ε.Ι.Π, παραβλέπονται μπροστά στην αναμφίβολη συμβολή του ιδρύματος στην κοινωνική πρόοδο και ευημερία.

Η όποια αμφισβήτηση αυτής της προκατάληψης θα έμοιαζε κακόβουλη, αν δεν τεκμηρίωνε την ουσιαστική σημασία της αποκατάστασης των κενών και των αντιφάσεων, στο πλαίσιο μιας πληρέστερης εικόνας της πραγματικότητας. Η αμφισβήτηση λοιπόν της «επίσημης» ιστορίας, δεν έχει στόχο την απαξίωση του παρελθόντος του Ε.Ι.Π, τουναντίον, είναι αυτό το πλούσιο και πολυδιάστατο παρελθόν που θέλουμε να καταστήσουμε πεδίο έρευνας και συζήτησης. Αλλά η προσπάθεια αυτή οφείλει να είναι ανοιχτή στην κριτική και στην πολύπλευρη ιστορική θέαση. Αυτό είναι λοιπόν και το δικό μας σημείο εκκίνησης.

Ο ΛΟΥΙ ΠΑΣΤΕΡ (Louis Pasteur) 
Λουδοβίκος Παστέρ (27 Δεκεμβρίου 1822 - 28 Σεπτεμβρίου 1895), Γάλλος χημικός που έγινε διάσημος για τις ανακαλύψεις του στη Μικροβιολογία, τόσο ώστε να αποκληθεί «Πατέρας της Μικροβιολογίας» και της Ανοσολογίας. Τα πειράματά του επιβεβαίωσαν τη θεωρία ότι πολλές ασθένειες προκαλούνται από μικρόβια, ενώ ο ίδιος δημιούργησε το πρώτο εμβόλιο για τη λύσσα (αντιλυσσικός ορός). Είναι επίσης γνωστός από τον τρόπο που εφηύρε για να αποτρέπεται το ξίνισμα του γάλακτος και του κρασιού, καθώς αυτή η διαδικασία πήρε το όνομά του και ονομάζεται παστερίωση. Αρκετές είναι και οι ανακαλύψεις του στο πεδίο της Χημείας, με σημαντικότερη την ανακάλυψη της ασυμμετρίας των κρυστάλλων.


Η εξυπνάδα του Λουί αναγνωρίσθηκε από τον διευθυντή του σχολείου του, που συνέστησε να κάνει αίτηση για την «Εκόλ Νορμάλ» (École Normale Supérieure), η οποία τον δέχθηκε. Μετά το πέρας των σπουδών του, έγινε καθηγητής της Φυσικής στο λύκειο της Ντιζόν (1848), αλλά μετά από λίγο ανέλαβε καθηγητής της Χημείας στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, όπου γνώρισε τη Μαρία Λωράν (Marie Laurent), κόρη του πρύτανη του πανεπιστημίου. Παντρεύτηκαν στις 29 Μαΐου 1849 και μαζί έκαναν 5 παιδιά, μόνο δύο από τα οποία επέζησαν ως την ενηλικίωσή τους. Σε όλη τη ζωή του ο Παστέρ παρέμεινε πιστός Ρωμαιοκαθολικός.

Ο Λουί Παστέρ άρχισε την επιστημονική του σταδιοδρομία ως βοηθός χημικού στο εργαστήριο του Ζυλ Μπαλάρ. Σε ηλικία 26 ετών δημοσίευσε τις θεμελιώδεις εργασίες του για τους κρυστάλλους, δίνοντας τη λύση ενός αινίγματος που είχε διχάσει τους ορυκτολόγους της εποχής του: για ποιο λόγο δύο σώματα της ίδιας χημικής σύνθεσης, το τρυγικό και το παρατρυγικό οξύ, είχαν διαφορετικές οπτικές ιδιότητες. Ο Παστέρ συνδυάζοντας κρυσταλλογραφία, χημεία και οπτική απέδειξε τον απόλυτο παραλληλισμό μεταξύ της μορφής των κρυστάλλων, της σύστασης του μορίου τους και της επίδρασης στο επίπεδο του πολωμένου φωτός.

Εξετάζοντας στο μικροσκόπιο τους κρυστάλλους του τρυγικού και του παρατρυγικού οξέως διαπίστωσε ότι διέθεταν έδρες όμοιες με εκείνες των κρυστάλλων του χαλαζία, αλλά ότι αυτές δεν είχαν και στις δυο ενώσεις τον ίδιο προσανατολισμό σε όλους τους κρυστάλλους. Έτσι, ενώ στο τρυγικό οξύ ο προσανατολισμός τους ήταν κοινός, οι έδρες των κρυστάλλων του παρατρυγικού οξέως στρέφονταν άλλες προς μια κι άλλες προς την αντίθετη ακριβώς διεύθυνση. Με βάση τις παρατηρήσεις αυτές ο Παστέρ οδηγήθηκε στη διατύπωση του ακόλουθου νόμου: «Τα προϊόντα της ζωντανής ύλης είναι ενεργά υπό την επίδραση του πολωμένου φωτός, τα ανόργανα προϊόντα είναι ανενεργά».

Με τις ανακαλύψεις αυτές του Παστέρ θεμελιώθηκε νέος κλάδος της χημείας: η στερεοχημεία. Το 1857 ο Παστέρ ήταν κοσμήτορας της Σχολής των Φυσικών Επιστημών του νέου Πανεπιστημίου της Λίλ. Στην πόλη αυτή που είχε μεγάλα εργοστάσια παραγωγής οινοπνεύματος από κοκκινογούλια, οι ιδιοκτήτες των διυλιστηρίων θέτουν υπόψη του μερικά προβλήματα που τους απασχολούν: «Έχουμε δυσκολίες με τις ζυμώσεις, κύριε καθηγητά, χάνουμε κάθε μέρα χιλιάδες φράγκα». Ο Παστέρ πήρε μερικά δείγματα από τη γλοιώδη γκριζωπή ουσία που προκαλούσε τη ζύμωση του οινοπνεύματος, τα εξέτασε και ανακάλυψε ότι οφείλονταν σε ζωντανούς μικροοργανισμούς.

Άραγε κάθε μικροοργανισμός προκαλεί διαφορετική ζύμωση; Ο Παστέρ συνέχισε τις έρευνές του. Η παλαιά διαμάχη για την «αυτόματη γένεση» αναζωπυρώθηκε. Ο Παστέρ την απέρριπτε ολοκληρωτικά: κάθε μικροοργανισμός προέρχεται από άλλο οργανισμό. Το 1864 ανέλαβε ο Παστέρ να μελετήσει μια αρρώστια που προκαλούσε καταστροφές στις οινοβιομηχανίες του Ιούρα, κάνοντας το κρασί ξινό και δίνοντάς δυσάρεστη οσμή. Ο Παστέρ ανακάλυψε ότι η νόσος οφειλόταν σε παράσιτο που μπορούσε να καταστραφεί όταν το κρασί θερμαινόταν στους 60 βαθμούς. Η μέθοδος αυτή καθιερώθηκε αμέσως και είναι και σήμερα σε ευρεία χρήση, διαιωνίζοντας το όνομα του εφευρέτη της:

Είναι η παστερίωση. Από τις έρευνές του γύρω από τις ζυμώσεις ο Παστέρ συνέλαβε την ιδέα: γιατί και οι μεταδοτικές νόσοι να μην οφείλονται σε μικροοργανισμούς; Το 1865 ξεσπά μια επιδημία στους μεταξοσκώληκες και απειλεί να αφανίσει τη Γαλλική βιομηχανία της μέταξας. Ο μεταξοσκώληκας στάθηκε ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των ερευνών επί των ζυμώσεων και των ερευνών γύρω από τις μεταδοτικές νόσους. Με τη βοήθεια του μικροσκοπίου ο Παστέρ παρατηρεί για πρώτη φορά στην ιστορία της επιστήμης την παθογόνο δράση ενός μικροοργανισμού μέσα σ’ ένα ζωντανό οργανισμό. Η εργασία αυτή αποτέλεσε το προοίμιο των ερευνών για τις μεταδοτικές νόσους στα ανώτερα ζώα και τον άνθρωπο.

Μεσολάβησαν όμως οι έρευνές του για τις αλλοιώσεις που υφίσταται η μπύρα, το κρασί και το ξύδι και μόνο το 1877 μπόρεσε να αρχίσει πειράματα σχετικά με τις μεταδοτικές νόσους. Η πρώτη έρευνα αφορούσε τον άνθρακα, ασθένεια των προβάτων. Ο Παστέρ απέδειξε ότι ένας μικροοργανισμός που βρισκόταν στο αίμα του άρρωστου ζώου ήταν το αίτιο της νόσου. Από το 1878 αρχίζει να δημοσιεύει με τον Ρου και τον Τσάμπερλαντ εργασίες που έφεραν επανάσταση στις ιατρικές αντιλήψεις.

Επρόκειτο για την ανακάλυψη του «σηπτικού δονακίου», ενός μικροβίου που προκαλούσε οστεομυελίτιδα, του στρεπτόκοκκου που προκαλούσε επιλόχειο πυρετό και της σημασίας των μικροβίων του εδάφους στην πρόκληση των νόσων, καθώς και για συμβουλές προς τους χειρουργούς και τις λεχώνες για την αποφυγή των μολύνσεων. Κάθε ανακάλυψη του Παστέρ ήταν και μια νίκη. Ένα μέρος όμως της Ακαδημίας των Επιστημών και της Ιατρικής δεν εννοούσε να δεχθεί τις ανακαλύψεις του. Ο Παστέρ, όμως, εξακολουθούσε το έργο του, θέτοντας στον εαυτό του το ερώτημα κατά πόσο θα μπορούσαν οι ασθένειες των οποίων ανακάλυψε την αιτία να προληφθούν.

Η σύλληψη της ιδέας αυτής με τις ανυπολόγιστες για την επιστήμη συνέπειες έγινε τυχαία. Στο εργαστήριο του Παστέρ μελετούσαν το μικρόβιο της χολέρας των ορνίθων. Όλες οι κότες που τους είχαν μεταδώσει το μικρόβιο ψόφησαν. Μια όμως απ' όλες, στην οποία είχε χορηγηθεί μικρόβιο, προερχόμενο από παλαιά καλλιέργεια, κατόρθωσε να επιζήσει κι όταν ύστερα από καιρό της έδωσαν νέα καλλιέργεια που θα ήταν για κάθε άλλη κότα θανατηφόρος, αυτή δεν παρουσίασε τίποτα. Η ιδέα του εμβολιασμού είχε γεννηθεί.


Από ένα κοπάδι 50 προβάτων, εμβολίασε τα 24 κατά του άνθρακα. Σε λίγες μέρες μόλυνε ολόκληρο το κοπάδι με μικρόβια άνθρακος: τα 24 εμβολιασμένα πρόβατα δεν αρρώστησαν, ενώ όλα τα άλλα ψόφησαν. Μια έκρηξη ενθουσιασμού ξέσπασε σε ολόκληρη τη Γαλλία. Ο Παστέρ όμως δεν αναπαυόταν στις δάφνες του. Όπως είχε εξασθενήσει, έτσι ήθελε και να ενισχύσει τη λοιμογόνο δύναμη ενός μικροβίου. Από το 1881 οι θεωρίες του αποδεικνύονται εξαιρετικά γόνιμες. Οι αντιλήψεις που επικρατούσαν σε κάθε κλάδο της ιατρικής αναθεωρούνται ριζικά. Ο Παστέρ αντιμετωπίζει τώρα το πρόβλημα της λύσσας.