Τεχνολογία στην Ελλάδα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ » Τεχνολογία στην Ελλάδα
Κοσμοθεωρητική Στάση
Κάθε λαός, βέβαια, στήνει τους Θεούς του κατ’ εικόνα και ομοίωσιν, οι Έλληνες δεν θα αποτελούσαν εξαίρεση. Θα χρησιμοποιήσουμε λοιπόν τις αρχικές θρησκευτικές / μυθολογικές «προβολές» των Ελλήνων, για να αντιληφθούμε (αμυδρώς, έστω) τη θέση που είχε η τεχνολογία στις πρώιμες εκείνες κοινωνίες των κατοίκων των Ελληνίδων χωρών. Θα «ξαναπροβάλουμε» δηλαδή τη θρησκεία απ’ τον ουρανό στη γη:
Κάθε λαός, βέβαια, στήνει τους Θεούς του κατ’ εικόνα και ομοίωσιν, οι Έλληνες δεν θα αποτελούσαν εξαίρεση. Θα χρησιμοποιήσουμε λοιπόν τις αρχικές θρησκευτικές / μυθολογικές «προβολές» των Ελλήνων, για να αντιληφθούμε (αμυδρώς, έστω) τη θέση που είχε η τεχνολογία στις πρώιμες εκείνες κοινωνίες των κατοίκων των Ελληνίδων χωρών. Θα «ξαναπροβάλουμε» δηλαδή τη θρησκεία απ’ τον ουρανό στη γη:
α) Οι Έλληνες είχαν Θεό μηχανικό τον Ήφαιστο. Άρα είχαν εξαιρετικά υψηλή αντίληψη για την τεχνολογία. Άλλωστε (για να μην υπάρξει η αμφιβολία ως προς την αμφίδρομη σχέση Θεού - ανθρώπου εν προκειμένω) ιδού ότι o Ήφαιστος πέφτει απ' τον Όλυμπο και ζει εννέα χρόνια στη γη, δουλεύοντας μεταλλικά τεχνήματα (Ιλιάδα).
β) Οι Έλληνες είχαν συναίσθηση του sine qua non ρόλου της τεχνολογίας για τον άνθρωπο. Στον Προμηθεϊκό μύθο (Πλάτωνος, Πρωταγόρας) αναγνωρίζεται η εν προκειμένω αποτυχία της πρώτης δημιουργίας, και προσφέρεται ως διορθωτική πράξη η προς τον άνθρωπο δωρεά της «εντέχνου σοφίας».
γ) Οι Έλληνες δεν περιορίζονταν στην κατασκευή χρηστικών αντικειμένων και εργαλείων μόνον, αλλά οραματίζονταν την επέκταση του σχεδιασμού των τεχνημάτων αυτών ώστε να γίνουν αυτόματα και ρομπότ: οι αυτόματοι τρίποδες στον Όλυμπο (Ιλιάδα) έτρεχαν στη συγκέντρωση των Θεών από μόνοι τους κι επέστρεφαν πάλι μόνοι τους. Το ίδιο και το περίτεχνο άρμα της Ήρας περνάει τις «πύλες του ουρανού αυτομάτως ανοιγόμενες» (Ιλιάδα).
Αλλά και ρομποτικές αναπηρικές στηρίξεις κατασκευάζει ο (χωλός) Ήφαιστος -«υπηρέτριες από χρυσάφι, όμοιες με ζωντανά κορίτσια, με μυαλό, λαλιά και δύναμη» (Ιλιάδα) για να τον υποβαστάζουν. Όπως άλλωστε κι ο Δαίδαλος είχε κατασκευάσει «την κινούμενην ξύλινην Αφροδίτην, εγχέαντ’ άργυρον χυτόν» (δηλαδή υδράργυρον) (Αριστοτέλους, Περί Ψυχής). Οι Έλληνες οραματίζονταν την επέκταση του σχεδιασμού των χρηστικών αντικειμένων ώστε να γίνουν αυτόματα και ρομπότ.
Από το πλήθος των αρχαίων μυθικών αυτομάτων και ρομπότ, ας κλείσουμε αυτήν την αναφορά,
υπενθυμίζοντας και το ρομπότ - γίγαντα Τάλω: έναν άτρωτο μπρούντζινο φρουρό, που δρασκέλιζε την Κρήτη κι έριχνε βράχους στα ξένα πλοία που τολμούσαν να πλησιάσουν. Φαίνεται λοιπόν πως έχουμε το δικαίωμα να συμπεράνουμε ότι, ήδη απ’ τις απαρχές του, ένας λαός με τέτοιες μυθοθρησκευτικές πεποιθήσεις, διέθετε ήδη μια τεχνολογία αναπτυγμένη και (το κυριότερο) μιαν υψηλή αξιακή αντίληψη για την τεχνολογία.
Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται κι από τα σπουδαία τεχνολογικά επιτεύγματα του Μυκηναϊκού πολιτισμού, δηλαδή ήταν τόσο σημαντική η θέση της τεχνολογίας στις Μυκηναϊκές πόλεις, ώστε μόνον μια (ακόμη παλαιότερη) τεχνικοφιλία από τα βάθη των αιώνων θα μπορούσε να τη δικαιολογησει:
Από το πλήθος των αρχαίων μυθικών αυτομάτων και ρομπότ, ας κλείσουμε αυτήν την αναφορά,
υπενθυμίζοντας και το ρομπότ - γίγαντα Τάλω: έναν άτρωτο μπρούντζινο φρουρό, που δρασκέλιζε την Κρήτη κι έριχνε βράχους στα ξένα πλοία που τολμούσαν να πλησιάσουν. Φαίνεται λοιπόν πως έχουμε το δικαίωμα να συμπεράνουμε ότι, ήδη απ’ τις απαρχές του, ένας λαός με τέτοιες μυθοθρησκευτικές πεποιθήσεις, διέθετε ήδη μια τεχνολογία αναπτυγμένη και (το κυριότερο) μιαν υψηλή αξιακή αντίληψη για την τεχνολογία.
Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται κι από τα σπουδαία τεχνολογικά επιτεύγματα του Μυκηναϊκού πολιτισμού, δηλαδή ήταν τόσο σημαντική η θέση της τεχνολογίας στις Μυκηναϊκές πόλεις, ώστε μόνον μια (ακόμη παλαιότερη) τεχνικοφιλία από τα βάθη των αιώνων θα μπορούσε να τη δικαιολογησει:
- Η ανθρωπότητα θα χρειαζόταν ακόμη 1.500 χρόνια για να ξαναπετύχει διάμετρο θόλου κάτι λιγότερο από είκοσι μέτρα (θησαυρός του Ατρέως, 13ος αιώνας π.Χ.).
- Η αποξήρανση της τεράστιας λίμνης της Κωπαΐδας (13ος - 14ος αιώνας π.Χ.), με διώρυγες 25 χιλιομέτρων, πλήθος αναχωμάτων και με την απαιτούμενη «καλλιέργεια» των καταβόθρων, αποδείκνυε μεγάλες ικανότητες υδραυλικής μηχανικής, οι οποίες θα χρειάζονταν άλλα 1.000 χρόνια για να ξαναποκτηθούν (γύρω στον 4ο αιώνα π.Χ.).
Ανθρωπιστική Στάση
Τα Ελληνικά φύλα είχαν αναπτύξει από πολύ νωρίς μιαν ανθρωπιστικότερη αντίληψη της ζωής, εν συγκρίσει, ίσως, με άλλους σπουδαίους προγενέστερους λαούς, όπως οι Βαβυλώνιοι και οι Αιγύπτιοι. Εάν κάτι τέτοιο γίνει αποδεκτό (πράγμα που μάλλον φαίνεται να συμβαίνει), τότε μπορεί κανείς να συμπεράνει βασίμως ότι οι Έλληνες θα είχαν πρόσθετο κίνητρο να αναπτύξουν εκείνες τις τεχνολογίες, οι οποίες θα ευόδωναν την επί Γης ανθρώπινη ύπαρξη, κι όχι απλώς την επιβίωση. Η αποξήρανση της τεράστιας λίμνης της Κωπαΐδας, με διώρυγες 25 χλμ., αποδείκνυε μεγάλες ικανότητες υδραυλικής μηχανικής.
Ας υπενθυμίσουμε λοιπόν διαγωνίως μερικά από τα συστατικά αυτής της Ελληνικής ροπής προς την ανθρωποκεντρικότητα, εκ περισσού, έστω:
Όπως λέγαμε και στην αρχή, είναι εύλογο να αναμένονται κάμποσες φιλοτεχνολογικές συνέπειες ενός τέτοιου ανθρωπισμού, πρόσθετες εκείνων που ήδη προβλέπονταν από την Προμηθεϊκή παρέμβαση. Αφού στο κέντρο βάρους της Ελληνικής ψυχοσύνθεσης δεν βρίσκεται η επέκεινα ζωή (παρά την αναμφισβήτητη ευλάβεια όλων) ούτε ο δεσπότης (παρά τις περιπέτειες της νεογέννητης δημοκρατίας), οι ανθρώπινες ανάγκες θα πρέπει να υπηρετηθούν σ’ όλο τους το εύρος: ανάγκες για την επιβίωση, για τη γνώση και για την έκφραση.
α) Η επιβίωση ήταν στόχος προφανής όλων των λαών. Γι’ αυτό και η Βαβυλωνιακή και η Αιγυπτιακή τεχνολογία, πέραν των θρησκευτικής εμπνεύσεως μεγαλουργημάτων (όπως ναοί γιγαντιαίοι και πυραμίδες κάδε είδους), έδωσαν σπουδαία επιτεύγματα και στα εγγειοβελτιωτικά έργα μεγάλης κλίμακας. Ανάλογα επιτεύγματα δεν έλειψαν από την αρχαιοελληνική τεχνολογία: Μυκηναϊκές αποξηράνσεις λιμνών και υδατοφράγματα μεγάλα, καθώς και ποικίλα μεταγενέστερα αρδευτικά έργα.
Οι Έλληνες όμως σ' αυτής της κατηγορίας τα έργα πρόσθεσαν τις συστηματικές υδρεύσεις των πόλεων, τους γερανούς και τις αντλίες, αλλά και την οδοποιία και τη γεφυροποιία. Στην ίδια κατηγορία θα κατέτασσε κανείς και τις τεχνικοεπιστημονικές βελτιώσεις στη μεταλλουργία του αργύρου, τις οποίες πέτυχαν οι Αθηναίοι στο Λαύριο ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ., για να φτάσουν μια παραγωγή 25 τόνων καθαρό ασήμι κατ' έτος (μηχανοποίηση στην ανύψωση φορτίων, ελικοειδή πλυντήρια, μαζική εκκαμίνευοη κ.ά.). Στις ανάγκες «επιβίωσης» θα μπορούσε κανείς να κατατάξει και τη στρατιωτική τεχνολογία - αλλά, για ποικίλους λόγους.
β) Αντίθετα, επείγομαι να περάσω στις ανθρώπινες ανάγκες για τη γνώση, ανάγκες ιδιαζόντως Ελληνικές. Εκεί, έχουμε από τη μια μεριά το γνωστό φαινόμενο της τεχνολογικής επιτάχυνσης στις Ελληνίδες χώρες μετά τον 6ο αιώνα π.Χ. (εξαιτίας του παραγωγικού «υμέναιου» με τη νεογέννητη Ελληνική επιστήμη), ενώ από mv άλλη έχουμε το «αντίδωρο» ας πούμε της τεχνολογίας προς την επιστήμη, την παραγωγή δηλαδή πλήθους μετρητικών οργάνων ακριβείας, όπως:
γ) Τέλος, οι ανάγκες για την έκφραση υπηρετήθηκαν ιδιαιτέρως από την αρχαιοελληνική τεχνολογία, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι (σ’ όλους τους πολιτισμούς) η τέχνη στηρίζεται πάντα στην τεχνική. Εδώ, στην περίπτωση της αρχαίας Ελλάδας, η ιδιάζουσα τεχνολογική νοοτροπία του λαού έδωσε τη δυνατότητα να πραγματωθούν περισσότερες, καλλιτεχνικές εμπνεύσεις:
Ύστερες Πολιτικές και Οικονομικές Συγκυρίες
Ας υπενθυμίσουμε λοιπόν διαγωνίως μερικά από τα συστατικά αυτής της Ελληνικής ροπής προς την ανθρωποκεντρικότητα, εκ περισσού, έστω:
- Τάσεις για απομυθοποίηση της κοσμολογίας: αναγνώριση της Γης ως ουράνιου σφαιρικού σώματος (Αρίσταρχος, Ερατοσθένης). Εξάλλου, κινητική αιτία της ύλης δεν είναι κάποιος «νους», αλλά η δύναμη της βαρύτητας των σωμάτων (Δημόκριτος).
- Ανθρωποκεντρική τάση μέσα στα ίδια τα θρησκευτικά περιβάλλοντα: το Δελφικό «γνώθι σαυτόν» αλλά και η ανθρωπική κάθαρση του ίδιου του Απόλλωνος μετά τον (απελευθερωτικό, παρά ταύτα) φόνο του Πύθωνος.
- Η γενναία προβληματική των προσωκρατικών: «Αν τ’ άλογα είχαν χέρια, θα ζωγράφιζαν το θεό τους άλογο» (Ξενοφάνης).
- Η αδιαπραγμάτευτη ανθρωπική στάση ζωής του Σωκράτους, ο οποίος (κατά τον Κικέρωνα) έφερε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη Γη, «Ου το ζην περί πλείστον ποιητέον, αλλάτίο ευ ζην» (Κρίτων).
- Η ρητή ανθρωποκεντρική θεμελίωση της Ηθικής του Αριστοτέλη. «Κανονίζομεν τας πράξεις ημών ηδονής και λύπης».
- Η απελευθέρωση του ανθρώπινου σώματος στις Ελληνικές πλαστικές τέχνες. (Παράβαλλε και την Ελληνιστική επιρροή στην τέχνη αναπαράστασης του Βούδα στη Γανδάρα: χαμογελαστό πρόσωπο ανθρώπου, αντί για το σύμβολο μιας πατούσας μόνον).
- Ο φοβερός στίχος του (περσικού) Χορού στους «Πέρσες» του Αισχύλου: «Δούλοι και υπήκοοι κανενός δεν είναι αυτοί» (οι Έλληνες).
- Ίσως να έχει εδώ τη θέση της και η χεγκελιανή αλληγορία της ήττας της (Αιγυπτιακής) Σφιγγός από τον «έλλογον» Ελληνα Οιδίποδα.
Όπως λέγαμε και στην αρχή, είναι εύλογο να αναμένονται κάμποσες φιλοτεχνολογικές συνέπειες ενός τέτοιου ανθρωπισμού, πρόσθετες εκείνων που ήδη προβλέπονταν από την Προμηθεϊκή παρέμβαση. Αφού στο κέντρο βάρους της Ελληνικής ψυχοσύνθεσης δεν βρίσκεται η επέκεινα ζωή (παρά την αναμφισβήτητη ευλάβεια όλων) ούτε ο δεσπότης (παρά τις περιπέτειες της νεογέννητης δημοκρατίας), οι ανθρώπινες ανάγκες θα πρέπει να υπηρετηθούν σ’ όλο τους το εύρος: ανάγκες για την επιβίωση, για τη γνώση και για την έκφραση.
α) Η επιβίωση ήταν στόχος προφανής όλων των λαών. Γι’ αυτό και η Βαβυλωνιακή και η Αιγυπτιακή τεχνολογία, πέραν των θρησκευτικής εμπνεύσεως μεγαλουργημάτων (όπως ναοί γιγαντιαίοι και πυραμίδες κάδε είδους), έδωσαν σπουδαία επιτεύγματα και στα εγγειοβελτιωτικά έργα μεγάλης κλίμακας. Ανάλογα επιτεύγματα δεν έλειψαν από την αρχαιοελληνική τεχνολογία: Μυκηναϊκές αποξηράνσεις λιμνών και υδατοφράγματα μεγάλα, καθώς και ποικίλα μεταγενέστερα αρδευτικά έργα.
Οι Έλληνες όμως σ' αυτής της κατηγορίας τα έργα πρόσθεσαν τις συστηματικές υδρεύσεις των πόλεων, τους γερανούς και τις αντλίες, αλλά και την οδοποιία και τη γεφυροποιία. Στην ίδια κατηγορία θα κατέτασσε κανείς και τις τεχνικοεπιστημονικές βελτιώσεις στη μεταλλουργία του αργύρου, τις οποίες πέτυχαν οι Αθηναίοι στο Λαύριο ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ., για να φτάσουν μια παραγωγή 25 τόνων καθαρό ασήμι κατ' έτος (μηχανοποίηση στην ανύψωση φορτίων, ελικοειδή πλυντήρια, μαζική εκκαμίνευοη κ.ά.). Στις ανάγκες «επιβίωσης» θα μπορούσε κανείς να κατατάξει και τη στρατιωτική τεχνολογία - αλλά, για ποικίλους λόγους.
β) Αντίθετα, επείγομαι να περάσω στις ανθρώπινες ανάγκες για τη γνώση, ανάγκες ιδιαζόντως Ελληνικές. Εκεί, έχουμε από τη μια μεριά το γνωστό φαινόμενο της τεχνολογικής επιτάχυνσης στις Ελληνίδες χώρες μετά τον 6ο αιώνα π.Χ. (εξαιτίας του παραγωγικού «υμέναιου» με τη νεογέννητη Ελληνική επιστήμη), ενώ από mv άλλη έχουμε το «αντίδωρο» ας πούμε της τεχνολογίας προς την επιστήμη, την παραγωγή δηλαδή πλήθους μετρητικών οργάνων ακριβείας, όπως:
- Μέτρηση χρόνου (ακριβή υδραυλικά ωροσκοπεία).
- Μέτρηση αποστάσεων (οδόμετρον).
- Τοπογραφικά όργανα (χωροβάτης, διόπτρα).
- Αστρονομικά όργανα (αστρολάβοι, αναλογικός υπολογιστής των Αντικυθήρων κ.ά.).
γ) Τέλος, οι ανάγκες για την έκφραση υπηρετήθηκαν ιδιαιτέρως από την αρχαιοελληνική τεχνολογία, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι (σ’ όλους τους πολιτισμούς) η τέχνη στηρίζεται πάντα στην τεχνική. Εδώ, στην περίπτωση της αρχαίας Ελλάδας, η ιδιάζουσα τεχνολογική νοοτροπία του λαού έδωσε τη δυνατότητα να πραγματωθούν περισσότερες, καλλιτεχνικές εμπνεύσεις:
- Θα εφευρεθεί η ύδραυλις (το σημερινό «όργανο») από τον Κτησίβιο (4ος αιώνας π.Χ.), ως συνδυασμός (α) σειράς αυλών και (β) της εμβολοφόρου αντλίας του Κτησιβίου. Αργότερα, ο Ηρών θα προσθέσει και μια «φτερωτή» (Αιολική ενέργεια), για να μη χρειάζεται μυϊκή δύναμη να τρομπάρει την αντλία.
- Η κατασκευή των έγχορδων μουσικών οργάνων θα διευκολυνθεί μετά τη μαθηματικοποίηση των ήχων από τους Πυθαγορείους.
- Τα ποικίλα «διασκεδαστικά» αυτόματα των Αλεξανδρινών, ιδίως δε τα μηχανικά θεατρικά έργα του Ήρωνος αποτελούν ίσως την κορωνίδα αυτού του τεχνο/τεχνικού διαλόγου.
- Το ίδιο όπως και ο «από μηχανής Θεός» των αρχαίων θεάτρων (συστήματα γερανών και καταπακτών), που θα συμβάλει στην ενάργεια των δρωμένων.
Ύστερες Πολιτικές και Οικονομικές Συγκυρίες
Είχαν εφεύρει πλήθως μετρητικά όργανα ακριβείας, όπως υδραυλικά ωροσκοπεία, οδόμετρον, χωροβάτη, διόπτρα, αστρολάβους. Ο (πολιτισμικά και οικονομικά) ενοποιημένος χώρος της επικράτειας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά και των επιγόνων του (για ένα διάστημα τουλάχιστον), φαίνεται ότι συνήργησε σε μια περαιτέρω ανάπτυξη της τεχνικοφιλίας των «μετεχόντων της Ελληνικής παιδείας».
Η ανάπτυξη αυτή φαίνεται από την αύξηση του πλήθους των τεχνικών συγγραφέων, από την αύξηση του αριθμού των εφευρέσεων, από τη μεγέθυνση των επιμέρους επιτευγμάτων (λ.χ. η τριήρης είχε εκτόπισμα 70 τόνων, αλλά τα πλοία του Πτολεμαίου Δ΄, του Φιλοπάτορος, θα έχουν εκτόπισμα 2.500 τόνων), μπορεί δε να αποδοθεί συνοπτικά στις ακόλουθες πιθανές αιτίες:
Η ανάπτυξη αυτή φαίνεται από την αύξηση του πλήθους των τεχνικών συγγραφέων, από την αύξηση του αριθμού των εφευρέσεων, από τη μεγέθυνση των επιμέρους επιτευγμάτων (λ.χ. η τριήρης είχε εκτόπισμα 70 τόνων, αλλά τα πλοία του Πτολεμαίου Δ΄, του Φιλοπάτορος, θα έχουν εκτόπισμα 2.500 τόνων), μπορεί δε να αποδοθεί συνοπτικά στις ακόλουθες πιθανές αιτίες:
- Περαιτέρω εντατικοποίηση της παραγωγικής σχέσης τεχνολογίας και επιστήμης. (Το Μουσείο της Αλεξανδρείας ήταν ένα είδος National Science Foundation). Αργότερα, ο διάσημος Αλεξανδρινός μαθηματικός Πάππος (3ος αιώνας μ.Χ.) θα πει ότι «η επιστήμη της Μηχανικής είναι χρήσιμη για πλήθος εφαρμογών στην καθημερινή ζωή, κι ακολουθείται εμμόνως απ’ όλους τους μαθηματικούς». Από τον καιρό του Αρχιμήδους, είχε περάσει η εποχή του δήθεν «αδιάφορου» επιστήμονα.
- Μεγάλη συγκέντρωση πληροφοριών χάρις στη Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας, όταν (σταδιακά) θα καταστραφεί, η ανθρωπότητα θα χάσει άγνωοτο σε μας σήμερα θησαυρό.
- Στροφή στα ενδιαφέροντα του (μορφωμένου, τουλάχιστον) πολίτη των Ελληνιστικών χρόνων: αντί για γενικές κοσμολογικές θεωρίες, τώρα ψάχνουν τον κόσμο «από μέσα προς τα έξω», μ' έναν τρόπο που προαναγγέλλει τον Γαλιλαίο. Τώρα, πολύ περισσότερο αρέσκονται στη μέτρηση και στην κατασκευή. Η ανατομική των πτωμάτων θα αναπτυχθεί στην Αλεξάνδρεια (λ.χ. Ερασίστρατος, 3ος αιώνας π.Χ.), για ν’ απαγορευθεί αργότερα και να ξαναρχίσει για λίγο μόνον, χίλια διακόσια χρόνια αργότερα, στο Σαλέρνο.
- Οι μεγάλοι συγγραφείς μηχανικοί δεν είναι πλέον κτηματίες ή στρατηγοί. Ο Κτηοίβιος ήταν γιος κουρέα, ενώ ο Ήρων ήταν στην αρχή τσαγκάρης. Η εποχή της αριστοκρατικής στάσης του Ξενοφώντος έναντι των Βάναυσων τεχνών είχε περάσει.
- Οι πηγές ενέργειας είχαν αρχίσει να διευρύνονται. Στη μυϊκή ενέργεια ανθρώπων και ζώων είχαν προστεθεί το ξυλοκάρβουνο και λίγος λιγνίτης (Θεόφραστος, ''Περί Λίθων''), ενώ οι νερόμυλοι είχαν αρχίσει να διαδίδονται ήδη από το τέλος της 1ης χιλιετίας π.Χ.
- Η Ελληνοποίηση στη γλώσσα, τα ήθη, αλλά και οι λίγο ως πολύ ευκολότερες επικοινωνίες των λαών, δημιούργησαν ένα κοσμοπολίτικο κλίμα (ευνοϊκό για την τεχνολογία κι αυτό).
ΠΗΓΕΣ :
http://elepa.files.wordpress.com/2012/05/kathimerini_tasios.pdf
http://aix.meng.auth.gr/~dean/m/26polimixano.pdf
http://www.arcmeletitiki.gr/images/uploads/pdf/arc_arx2.pdf
http://www.academia.edu/6993897/Science_Engineering_and_Technology_of_the_Ancient_Greeks_in_Greek_
http://www.doxato-athina.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=805:-t-&catid=3:news&Itemid=6
http://edu4u.gr/Comments.aspx?qId=47962
http://schooltec.wordpress.com/2011/04/02/tech-history/
http://www.scienceandtechnology.gr/specials/%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CE%BC%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1/
http://www.tetradio.gr/html/modules/pico5/index.php?content_id=15#top_of_pico_body
http://greeksurnames.blogspot.gr/2010/12/blog-post_25.html
http://greekworldhistory.blogspot.gr/