Ινστιτούτο Παστέρ

Αγόρασε, λοιπόν, τράπεζες για να μπορεί να χρηματοδοτεί τις επιχειρήσεις του και να επιτυγχάνει καλύτερες οικονομικές συμφωνίες, και εφημερίδες, ώστε να επηρεάζει τη κοινή γνώμη. Έπειτα έχτισε τη δημόσια εικόνα του με ανδραγαθίες, χρηματοδότησε έδρα αεροναυπηγικής στη Σορβόννη και στην Αγ. Πετρούπολη, ίδρυμα για τους βετεράνους και πολεμικό νοσοκομείο στη Γαλλία, έδρα Γαλλικής φιλολογίας στην Οξφόρδη και αντίστοιχα Αγγλικής στη Σορβόννη, και πολλά άλλα. Μέσα σε αυτές τις ευεργεσίες ξεχωρίζει η δωρεά για την ίδρυση του Ε.Ι.Π.

Η πρώτη αναφορά που βρήκαμε, μετά από έρευνα στον Τύπο της εποχής, στην πρόθεση του Ζαχάρωφ να προβεί σε δωρεά για τη δημιουργία ενός Ελληνικού Ινστιτούτο Παστέρ, αφορά δημοσίευμα από την Αθηναϊκή καθημερινή εφημερίδα ''Εμπρός'', στις 3 Μαρτίου του 1914. Μάλιστα ο Ζαχάρωφ κάνει την πρόταση στο πλαίσιο ακρόασης του από το βασιλικό ζεύγος, και προσφέρει στη Βασίλισσα το ποσό των 400.000 δρχ. για την ανέγερση του κτηρίου που θα στεγάσει το ινστιτούτο. Το ντοκουμέντο αυτό είναι άλλη μια απόδειξη της οργανωμένης προσπάθειας για τη δημιουργία του Ε.Ι.Π, καθώς φαίνεται ότι οι Γάλλοι έχουν πείσει ήδη από το 1914 τον Ζαχάρωφ να χρηματοδοτήσει το εγχείρημα που ξεκίνησε με τις επιστολές Eydoux και Arnaud (1911 - 1912).

Το 1914 όμως ξεσπά ο Α' Π.Π και η όλη προσπάθεια αναβάλλεται, μέχρι το 1918, οπότε επέστρεψε ο Arnaud στην Ελλάδα με τη Γαλλική Αποστολή, και ανέλαβε πάλι τη μεθόδευση του εγχειρήματος. Ο Ζαχάρωφ ενημέρωσε τηλεγραφικά ότι θέτει το ποσό των 500.000 φράγκων στη διάθεση της Ελληνικής Κυβέρνησης για τη δημιουργία του ινστιτούτου και ο Τύπος της εποχής χαιρετίζει την ευεργεσία. Μάλιστα, από δημοσίευμα της εφημερίδας Εμπρός, συνδέεται για πρώτη φορά δημόσια το όνομα του Arnaud με την όλη προσπάθεια, καθώς αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι η ιδέα της ίδρυσης είναι δικιά του. Έτσι ξεκινά και η κατασκευή της «επίσημης» ιστορίας του Ε.Ι.Π, με τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Arnaud.

Ο Ζαχάρωφ είναι ένα πρόσωπο κλειδί στη συμμαχική προπαγάνδα στην Ελλάδα πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον Α' Π.Π. Τα συμφέροντά του είναι παράλληλα με αυτά της Γαλλίας και της Βρετανίας στην περιοχή, και έτσι οι συμμαχικές κυβερνήσεις συνεργάζονται μαζί του, καθώς τους προσφέρει μια έμμεση κάλυψη των μεθοδεύσεών τους. Το 1915, οι τότε πρωθυπουργοί Βρετανίας και Γαλλίας, Lloyd George και Α. Briand, αναθέτουν στον Ζαχάρωφ την οργάνωση της φιλοσυμμαχικής προπαγάνδας στην Ελλάδα, δίνοντας και την απαραίτητη χρηματοδότηση.

Ο Ζαχάρωφ πράγματι, τον Φεβρουάριο του 1916 ιδρύει στην Αθήνα το δημοσιογραφικό ''Πρακτορείο Ραδιό'' (Radio-Agence telegraphique, telegrammes et informations du monde entire), και παράλληλα εξαγοράζει τη συνεργασία μεγάλων Ελληνικών εφημερίδων (Ελεύθερος Τύπος, Εμπρός, Πατρίς, Κήρυξ). Η δωρεά για το Ε.Ι.Π όμως δείχνει ότι η εμπλοκή του Ζαχάρωφ στη συμμαχική προπαγάνδα είχε ξεκινήσει από πιο πριν. Ο Ζαχάρωφ, άλλωστε, ήταν από τους κύριους υποστηρικτές και χρηματοδότες του Βενιζέλου και των Φιλελευθέρων. Οι σχέσεις Βενιζέλου - Ζαχάρωφ ξεκινούν από την εποχή που ο Βενιζέλος ήταν -εκτός από Πρωθυπουργός- Υπουργός Στρατιωτικών, και συνεπώς είχε άμεση σχέση με τις παραγγελίες όπλων.

Από την άλλη μεριά, ο Βενιζέλος ήταν αποφασισμένος να συνδέσει την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας με τα συμμαχικά συμφέροντα, και έγινε ο κύριος εκφραστής αυτής της τάσης. Έτσι, η σύνδεση Βενιζέλου - Ζαχάρωφ - Συμμάχων ήταν μια εύλογη συμμαχία, λόγω των κοινών στόχων. Η σύνδεση αυτή αποκρυσταλλώνεται ξεκάθαρα και στην περίπτωση του Ε.Ι.Π. Ο Ζαχάρωφ είναι ο ιδρυτής ενός Γαλλικού ιδρύματος, που υποστηρίζεται από τη Βενιζελική εσωτερική πολιτική της αναδιοργάνωσης της δημόσιας υγείας.

Η ΠΑΣΤΕΡΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ - ΒΙΟΙΑΤΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ)
Η περίοδος κατά την οποία ιδρύθηκε το Ε.Ι.Π, αρχές του 20ου αιώνα, ήταν αποφασιστικής σημασίας για τη συγκρότηση του σύγχρονου Ελληνικού κράτους. καθώς στην ουσία αυτή την περίοδο διαμορφώθηκε όπως το ξέρουμε σήμερα. Η συγκρότηση αυτή, βέβαια, μόνο ομαλή δεν ήταν. Τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν και οι πολιτικοί χειρισμοί που πραγματοποιήθηκαν συνετέλεσαν στη διαμόρφωση των ιδιαίτερων/βασικών χαρακτηριστικών αυτής της χώρας. Η ίδρυση του Ε.Ι.Π αποτελεί σαφώς μέρος των πολιτικών αποφάσεων της εποχής, όπως είδαμε στα προηγούμενα κεφάλαια.

Αυτές όμως οι αποφάσεις βασίστηκαν σε ουσιαστικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η δημόσια υγεία, αλλά και στην αναγκαιότητα παρακολούθησης των νέων επιστημονικών κλάδων της βιοιατρικής και των εφαρμογών τους. Έχει λοιπόν ιδιαίτερο ενδιαφέρον να εξετάσουμε ποια ακριβώς προβλήματα / ζητήματα κλήθηκε να αντιμετωπίσει/να επιλύσει η ίδρυση ενός ινστιτούτου σαν το Ε.Ι.Π. Η Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, οι θεσμοί για τη δημόσια υγεία στην Ελλάδα υστερούσαν δραματικά. Τα ζητήματα δημόσιας υγείας διαχειρίζονταν το Υπουργείο Εσωτερικών, ενώ συμβουλευτικό ρόλο ασκούσε ένα συμβούλιο ιατρών, το Ιατροσυνέδριο. Όπως και στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη, δεν υπήρχε ξεχωριστό Υπουργείο Υγείας.

Η πρώτη κίνηση, λοιπόν, προς αυτήν την κατεύθυνση έγινε από την κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης το 1917, την περίοδο του Εθνικού Διχασμού. Τότε συγκροτήθηκε η Ανώτατη Διεύθυνση Περιθάλψεως, η οποία με την επικράτηση του κινήματος της Εθνικής Αμύνης, μεταφέρθηκε στην Αθήνα και μετατράπηκε σε Υπουργείο Περιθάλψεως, τον Ιούνιο του 1917. Από εκεί και ύστερα, το υπουργείο αυτό άλλαξε δεκάδες ονόματα όπως, Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως, ή Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως, κ.λ.π.), υποβαθμίστηκε σε Υφυπουργείο (1926 - 1929), και για μια περίοδο, μάλιστα, καταργείται (1926).

Τα ιδρύματα δημόσιας υγείας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα ήταν περισσότερο φιλανθρωπικού χαρακτήρα. Νοσοκομεία, σανατόρια, λεπροκομεία, κ.λπ. εντάχθηκαν στη δικαιοδοσία του κράτους την ίδια περίπου εποχή, που ο Βενιζέλος επιχείρησε την αναδιοργάνωση της δημόσιας υγείας. Στην ουσία, μέχρι τότε, η κρατική μέριμνα για τα υγειονομικά προβλήματα αφορούσε κυρίως στην αντιμετώπισή τους και όχι στην πρόληψή τους. Οι πρώτες εφαρμογές προληπτικών μέτρων, όπως οι εμβολιασμοί, έγιναν στο στρατό, με χαρακτηριστική περίπτωση τον μαζικό αντιχολερικό εμβολιασμό του στρατεύματος στον Β' Βαλκανικό Πόλεμο και είχαν σαν αποτέλεσμα την ένταξη της πρόληψης στην κρατική υγειονομική πολιτική.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, καθώς και αυτοί που ακολούθησαν -Α' Π.Π, Ουκρανική Εκστρατεία, Μικρασιατική Εκστρατεία- πρόσθεσαν ένα ακόμα σημαντικό υγειονομικό πρόβλημα, αυτό των προσφύγων. Το ελληνικό κράτος βρέθηκε τότε σε πολύ δύσκολη θέση, καθώς οι κακές συνθήκες διαβίωσης αυτών των ανθρώπων στις πρόχειρες κατοικίες που τους διέθεσαν, οδήγησαν στην έξαρση επιδημιών μεταξύ των οποίων και της φυματίωσης. Αυτοί ήταν οι κύριοι λόγοι που ανάγκασαν την πολιτεία να αναπτύξει ένα κράτος πρόνοιας. Ο Απόστολος Δοξιάδης, υφυπουργός υγείας στην κυβέρνηση Βενιζέλου, σε ομιλία στην Κοινωνία των Εθνών το 19283 σημειώνει:


Για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι ο μέσος όρος ζωής των Ελλήνων ήταν μικρότερος κατά δέκα έτη από των υπόλοιπων Ευρωπαίων, η βρεφική θνησιμότητα άγγιζε το 50% σε κάποιες χρονικές περιόδους, η φυματίωση έπληττε μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ενώ ένας στους τέσσερις νοσηλευόμενους έπασχε από ελονοσία. Μάλιστα η Ελλάδα ήταν πρώτη στην Ευρώπη όσον αφορά στη σχετική ασθένεια, και είναι χαρακτηριστικό ότι το 1923 εισάγει το 25% της παγκόσμιας παραγωγής κινίνης. Επιπλέον η ελονοσία είναι η αιτία για το 70% της θνησιμότητας στους προσφυγικούς καταυλισμούς.

Με την εγκατάσταση των χιλιάδων προσφύγων από τους διάφορους πολέμους, εμφανίζονται οι λεγόμενες ''φυματιουπόλεις'', οι παραγκουπόλεις δηλαδή των προσφύγων στα προάστια των αστικών κέντρων, με τις ελάχιστες υγειονομικές υποδομές. Επιδημίες, όπως αυτή του Δάγκειου πυρετού (1927 - 1928), με κρούσματα που ανέρχονταν στα 1.320.000 εκ των οποίων τα 3.000 θανατηφόρα, επηρεάζουν τεράστια τμήματα του πληθυσμού, και κατά συνέπεια την οικονομία. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι αυτονόητο ότι η Μικροβιολογία και οι εφαρμογές τις έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο.

Πέρα από την παραγωγή εμβολίων και ορρών, οι μικροβιολόγοι ήταν πλέον απαραίτητο κομμάτι της ιατρικής και της υγιεινής, καθώς με τις αναλύσεις και τα πειράματα που διεξήγαγαν μπορούσαν να προσδιορίσουν τις μικροβιολογικές αιτίες των επιδημιών και να προτείνουν τρόπους αντιμετώπισης, όπως είδαμε να γίνεται στην περίπτωση της επιδημίας της ευλογιάς στο Μακεδονικό Μέτωπο. Σε αυτό το κοινωνικό κλίμα, το Ε.Ι.Π κλήθηκε να καλύψει ανάγκες για την προάσπιση της δημόσιας υγείας σε διάφορες περιπτώσεις, όπως στην αυτή της επιδημίας Δάγκειου πυρετού, στη μελέτη του βλατιδώδους πυρετού (εξανθηματικός πυρετός Μασσαλίας), ή στην παραγωγή του αντιφυματικού εμβολίου BCG.

Βέβαια το Ε.Ι.Π δεν ήταν το μόνο μικροβιολογικό κέντρο στην Ελλάδα. Είχε επομένως να αντιμετωπίσει ένα ήδη εδραιωμένο καθεστώς, όπως θα δούμε. Η Μικροβιολογία καταχωρήθηκε θεσμικά στην Ελλάδα ήδη από τον 19ο αιώνα, μέσα από τη δημιουργία του Εργαστηρίου Μικροβιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1889, αλλά και από τα μικροβιολογικά εργαστήρια νοσοκομείων όπως για παράδειγμα του Ευαγγελισμού. Πολλά ήταν και τα ιδιωτικά μικροβιολογικά εργαστήρια που δημιουργήθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα.

Όσον αφορά στην εισαγωγή της μικροβιολογίας στην υγειονομική πολιτική του κράτους, κυρίαρχο ρόλο έπαιξε ο μικροβιολόγος Κ. Σάββας ως πρόεδρος του Ιατροσυνεδρίου και διευθυντής του Εργαστηρίου Υγιεινής και Μικροβιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1900. Ο Σάββας ήταν αυτός που είχε προτείνει και τον αντιχολερικό εμβολιασμό του στρατεύματος στους Βαλκανικούς Πολέμους και με βιβλία και άρθρα του βοήθησε στην εισαγωγή της Υγιεινής και της Μικροβιολογίας στην Ελλάδα. Ο Σάββας, όμως, καθώς και οι περισσότεροι καθηγητές ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ήταν Γερμανοτραφείς και εν γένει Γερμανόφιλοι.

Οι Γάλλοι και ο Βενιζέλος, όπως είδαμε, προσπάθησαν να αλλάξουν αυτήν την κατάσταση, με εκκαθαρίσεις και τοποθετήσεις Γαλλόφιλων ιατρών. Παρά τις πολλές αντιδράσεις που υπήρξαν σε αυτές τις τακτικές, τελικά η Ιατρική Σχολή δεν έπαψε να ''Γερμανοκρατείται''. Αν λάβουμε υπόψη μας και αυτό το δεδομένο, η ίδρυση ενός Ι.Π στην Ελλάδα εξηγείται και ως μια κίνηση αντιμετώπισης του Γερμανόφιλου ιατρικού κατεστημένου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μια ένδειξη προς αυτήν την κατεύθυνση είναι οι αντιδράσεις που προήλθαν από πανεπιστημιακούς κύκλους στην ανακοίνωση της δημιουργίας του Ε.Ι.Π το 1919, οι οποίες δείχνουν μια προσπάθεια υπαγωγής του ινστιτούτου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Πέρα όμως από την προάσπιση της δημόσιας υγείας, το Ε.Ι.Π δημιουργείται με την προοπτική ότι θα ενισχύσει και άλλους τομείς όπου έχει εφαρμογή η μικροβιολογία. Η ιδέα αυτή στηρίχτηκε μάλλον στο φημισμένο παρελθόν του Λουί Παστέρ, και ειδικότερα στις επιτυχίες του που είχαν σχέση με τη γεωργία και τη κτηνοτροφία (αποστείρωση κρασιού, καλλιέργεια μεταξοσκωλήκων, εμβολιασμός προβάτων, κλπ). Η πεποίθηση αυτή είναι αρκετά ισχυρή, όπως φαίνεται από τα δημοσιεύματα του Τύπου, αλλά και από το πρώτο καταστατικό του Ε.Ι.Π, όπου αναφέρεται χαρακτηριστικά ως ένας από τους σκοπούς του ιδρύματος:

«Η προαγωγή της γεωργίας και βιομηχανίας δια της ερεύνης των δια τα γεωργικά και βιομηχανικά προϊόντα ζυμώσεων και εν γένει πάσα επιστημονική έρευνα βάσιν έχουσα τας υπό του Pasteur και των διαδόχων του τεθείσας αρχάς» Σε αυτή όμως τη ρητορική διαφαίνεται και ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο: πως η επιστήμη της μικροβιολογίας -και το Ινστιτούτο Παστέρ ειδικότερα- έφτασε να αντιμετωπίζεται ως πανάκεια για την αντιμετώπιση ζητημάτων δημόσιας υγείας, ακόμα και οικονομικής προόδου, σε μια χώρα που αναζητούσε απεγνωσμένα λύσεις σε σχετικά δομικά και λειτουργικά προβλήματα.