Παρθενώνας (μέρος 1ο)

 

Διάστημα πέντε ή έξι ετών μόνο προκειμένου περί του Παρθενώνος! Για μία τόσο μικρή προσωρινότητα (επί τόσο χρόνο στέκουν σήμερα τα ικριώματα συντηρήσεως του μνημείου) δεν δίστασαν οι μεγάλοι δημιουργοί του να διαθέσουν το χρόνο και τα μέσα που απαιτούσε αυτή η εργασία. Η απουσία του αντιστοίχου σταδίου στους τοίχους των Προπυλαίων κάνει πιθανόν ότι εκεί για τον ίδιο σκοπό ίσως είχαν αντιμετωπίσει την λάμψη των προσωρινών απέργων με έναν πρόχειρο χρωματισμό και όχι με τη δαπανηρότερη κατεργασία που απαντά στον Παρθενώνα και άλλα παλαιότερα μνημεία.
Την εμφάνιση του υπό κατασκευήν ναού και την έξαρση του τεκτονισμού του γνωρίζουμε επακριβώς χάρις στα σωζόμενα ημίεργα μάρμαρα του Προπαρθενώνος και του Παρθενώνος. Σήμερα η φθορά που παρουσιάζει το κτήριο εκτός από την αποκάλυψη της γήινης φύσης του υλικού προκάλεσε την επανεκδήλωση του αρχικού τεκτονικού χαρακτήρος που φυσικά δεν είχε αφαιρεθεί από το τελειωμένο κτήριο αλλά μόνο ελάνθανε.

Σήμερα μετά από τόσους σεισμούς και ισχυρούς κλονισμούς, (έκρηξη, καταρρεύσεις), κακοποιήσεις του υλικού και αναστηλώσεις οι αρμοί είναι επί το πλείστον ορατοί και μάλιστα σκασμένοι όταν κατά μήκος οι λίθοι παρουσιάζουν και μικρές ή μεγάλες αποθραύσεις, απολεπίσεις ή και μόνο διάβρωση. Έτσι ο δομικός χαρακτήρας του κτηρίου αναδεικνύεται και μάλιστα ως δυναμική αξία ικανή να μεταμορφώνεται με την ηλικία του μνημείου από τη γέννησή του ως την ερείπωσή του και ακόμη ως το απώτερο τέλος δηλαδή την κατάρρευσή του.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΜΕΛΗ - ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΡΘΡΩΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ
Η δυναμική αξία του δομικού χαρακτήρος είναι εκείνη που επιτρέπει σε κτήρια αυτού του είδους να υπάρχουν και μέσα από τα ερείπιά τους ακόμη και μετά από ολοκληρωτική κατάρρευση, την έσχατη δηλαδή από τις δυνατές διαδοχικές μεταμορφώσεις τους. Χάρις στη στερεότητα, το μέγεθος και την ιδιαίτερη γεωμετρική μορφή των δομικών στοιχείων και την αιώνια διατήρησή τους, όταν ο λίθος είναι καλός, τα στοιχεία αυτά, αν καταρρεύσει το κτήριο, δεν χάνουν ποτέ την ταυτότητά τους, όπως συμβαίνει με τα άμορφα (χώματα, πλίνθοι, αργόλιθοι, κονιάματα) ή φθαρτά (π.χ. ξύλα) υλικά, με τα οποία επί χιλιετίες έκτιζαν οι άνθρωποι.

Ο χαρακτηρισμός των λίθων ενός ναού ως αρχιτεκτονικών μελών εκφράζει ακριβώς αυτή την ιδιότητά τους να διαθέτουν δηλαδή καθ’ ένα ιδιαίτερη μορφή και ταυτότητα. Επειδή με την πτώση μπορεί να καταστραφεί η δομική συνέχεια των μελών, όχι όμως και η λογική σχέση τους καθ’ όσον η ίδια είναι άυλη, παρέχεται στον παρατηρητή η δυνατότητα ανακάλυψης των σχέσεων και μέσω αυτών νοητικής θέασης του ιστάμενου κτηρίου.

Με άλλες λέξεις τα πεσμένα μέλη συνεχίζουν να αποτελούν αρχιτεκτονική, την κείμενη αρχιτεκτονική, μία ακόμη εναλλακτική μορφή του Ιστάμενου κτηρίου. Μάλιστα όταν συμβαίνει να διατηρούνται αμετακίνητα, όπως σωριάστηκαν από σεισμό συνιστούν χάρις στην αιωνιότητά τους και μία μνημειοποίηση του φοβερού, αλλά στιγμιαίου φαινομένου, του οποίου τα ίχνη σε άλλες περιπτώσεις (ευτελή κτίσματα) εύκολα εξουδετερώνονται από τις αλλαγές που επιφέρει ο χρόνος.
Η εναλλακτικότητα που επισημάνθηκε ισχύει όχι μόνον για τα πεσμένα και διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη, αλλά και για τα αναχρησιμοποιημένα, άλλοτε για την ανοικοδόμηση του αρχικού κτίσματος στην ίδια ή άλλη θέση (π.χ. Ναός του Άρεως από τις Αχαρνές στην αρχαία Αγορά), οπότε η εναλλακτικότητα είναι και αυτονόητη, αλλά περιορισμένη και άλλοτε για ένα διαφορετικό κτήριο, οπότε η εναλλακτικότητα αναδεικνύεται και δυναμική.

Παράδειγμα παρέχει ο ίδιος ο Παρθενών με τους κίονες μιας ελληνιστικής στοάς που χρησιμοποιήθηκαν τον 4ο Αι. μ.Χ. σε αντικατάσταση των αρχικών, στο εσωτερικό του κυρίως ναού που είχε καταστραφεί το 267 μ.Χ. από εμπρησμό.
Αρχιτεκτονικά μέλη αυτής της στοάς σώζονται ακόμη στην Ακρόπολη, όπως και αλλού, και αποτελούν σ’ έναν βαθμό πολλαπλή εναλλακτική κατάσταση πρώτα της αρχικής στοάς και κατόπιν ενός μέρους του Παρθενώνος.

Η σύγκριση των αρχαίων λίθινων κατασκευών μεταξύ τους, αλλά και με τα φυσικά πετρώματα επιτρέπει το συμπέρασμα, ότι η μεγάλη ποικιλία ορισμένων αρχιτεκτονικών μορφών και τρόπων δομής οφείλεται κυρίως στη μεγάλη ποικιλία των φυσικών χαρακτηριστικών των λατομήσιμων πετρωμάτων. 

 

Το φυσικό σχήμα με το οποίο οι λίθοι αποσπώνται από ένα πέτρωμα ή με το οποίο υπάρχουν ήδη ελεύθεροι, το συχνότερο μέγεθος, η σκληρότητά τους και οι διακυμάνσεις της ως προς τους τρεις άξονες του πετρώματος, η σχιστότητα, η υδροπερατότητα και άλλα πολλά είναι τα τεχνικά χαρακτηριστικά που απαρτίζουν τον σπουδαιότατο γεωλογικό παράγοντα του υλικού δομής. Άλλον σπουδαίο γεωλογικό παράγοντα της αρχιτεκτονικής μορφής συνιστούν τα τεχνικά χαρακτηριστικά του εδάφους και η σεισμικότητα.
Είναι βέβαιον ότι η απόλυτη στερεότητα του βράχου κάτω από τον Παρθενώνα εξασφαλίζει την πλήρη ακεραιότητα των τέλειων γραμμών του κτηρίου και τη διατήρηση των αρμών της βάσεως ερμητικά κλειστών σ’ όλο το μήκος του.
Τα τεχνικά χαρακτηριστικά των πετρωμάτων μαρμάρου της Πεντέλης υπήρξαν καθοριστικά για τον τρόπο της λατομίας και για τα όρια πάχους και μήκους των λίθων του κτηρίου. Έτσι ο γεωλογικός παράγων έθεσε όρια και στην αρχιτεκτονική κλίμακα Παρθενώνος, αμέσως αλλά και μέσω του Προπαρθενώνος για τον οποίο είχε προετοιμασθεί μεγάλο μέρος του υλικού.


Η ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΚΟΣΜΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΟΣ
Ο όρος διάκοσμος με την σημερινή του επιφανειακή σημασία δεν αποδίδει την αρχαία σημασία του πράγματος και ιδίως του γλυπτικού κόσμου. Αυτός ο τελευταίος αποτελούσε κύρια και υψηλή δημιουργία παράλληλη προς την ίδια τη ναοδομία με την οποία συνυπηρετούσε κοινούς σκοπούς όπως τη θεραπεία του θείου, την έκφραση πολιτιστικών αξιών και ακόμη τον υπαινιγμό mo.πολιτικών ιδεών και απόψεων.

Ασφαλώς όμως η πιο άμεση και αυτή λειτουργία του ήταν η παραστατική και αφηγηματική. Η θέση των διαφόρων γλυπτικών ενοτήτων στο κτήριο παρουσιάζει τα εξής αξιοσημείωτα:

- Ιωνική, δηλαδή συνεχή ζωφόρο σε μεγάλο ύψος, στις τέσσερεις πλευρές του σηκού.
- Γλυπτές παραστάσεις στο σύνολο των μετοπών (92) και όχι σε πλευρικές μόνο, όπως συμβαίνει στους περισσότερους δωρικούς ναούς.
- Καθ’ ύψος ιεράρχηση σε τρία κοσμικά επίπεδα.

Το πρώτο της ζωφόρου είναι μάλλον επίγειο εφ’ όσον στο μεγαλύτερο μέρος του περιέχει θνητούς.
Το δεύτερο της δωρικής Ζωφόρου (92 μετόπες) είναι το ενδιάμεσο εφ’ όσον περιέχει μυθικά θέματα.
Το τρίτο και ανώτερο είναι το επουράνιο με θεϊκά κυρίως θέματα.

- Κατά μήκος ιεράρχηση.

Η ανατολική πλευρά της Ζωφόρου είναι η κυριότερη και επισημότερη, εφ’ όσον περιέχει και τους θεούς του Ολύμπου, αλλά και τους επωνύμους ήρωες.

Στις ανατολικές και μόνο μετόπες παρίστανται κυρίως οι θεοί (γιγαντομαχία).
Στο Ανατολικό αέτωμα δεν παρίστανται ημίθεοι, ήρωες και θεϊκές προσωποποιήσεις όπως στο Δυτικό, αλλά μόνον θεοί και ακόμη σ’ αυτό μόνο ο ίδιος ο Δίας.

Η Ιεράρχηση αυτή φέρνει στο νου το ανάλογο που ισχύει και για τις χριστιανικές εκκλησίες: Παντοκράτωρ στον Τρούλο, Πλατυτέρα στην Αψίδα δευτερεύοντες Άγιοι σε δευτερεύουσες θέσεις κ.λπ.

Οι γλυπτικές ενότητες, συντίθενται σύμφωνα με αρχές που εκπηγάζουν από την επιθυμία ορθής εκμετάλλευσης των αρχιτεκτονικών πλαισίων όπως το τετράγωνο της μετόπης που δεν επιτρέπει συνέχεια, το επίμηκες της ιωνικής ζωφόρου που δεν ευνοεί την ασυνέχεια και το τρίγωνο του αετώματος που θέτει ειδικούς περιορισμούς υψών και ιεραρχιών.

Παρά την ασυνέχεια των μετοπών και τη θεματική διαίρεσή τους σε τέσσερεις ομάδες (Γιγαντομαχία στα ανατολικά Ιλίου πέρσις στα βόρεια Κενταυρομαχία στα νότια και Αμαζονομαχία στα δυτικά), κοινή ιδιότητα τις ενώνει σφικτά: Η έννοια του αγώνος ανάμεσα σε δύο αντιπάλους, όποιοι κι αν είναι αυτοί. Δεν είναι τυχαίο ότι η μυθοπλαστική φαντασία των αρχαίων είχε πλάσει και θεό-προσωποποίηση με το όνομα Αγών.
Στις μετόπες του Παρθενώνος η έκφραση του Αγώνος είναι αξεπέραστη και καθίσταται σύμβολο της αέναης πάλης των αντίθετων και αντίρροπων δυνάμεων στη φύση, την ανθρώπινη κοινωνία και την ανθρώπινη ψυχή. Στο σύνολό του ο αγών είναι αμφίρροπος και για τούτο χωρίς τέλος. Έτσι η ίδια η έκβαση γίνεται ασήμαντη λεπτομέρεια έναντι της διαδικασίας. 

 

Το βαθύ νόημα του έργου δείχνει την τεράστια πνευματική ωριμότητα της κοινωνίας που το δημιούργησε και την πνευματική απόστασή του από την τέχνη των γειτόνων για την οποία το πλησιέστερο θέμα είναι μόνο η μετά τον πάντα κερδισμένο αγώνα ταπείνωση του νικημένου εχθρού (π.χ. Τροπαιοφόροι Φαραώ, Ασσύριοι βασιλείς κ.λπ.).

Η συνεχής ζωφόρος παριστά ως γνωστόν την Παναθηναϊκή πομπή• ωστόσο παρά την διατήρησή της σε μεγάλο ποσοστό του αρχικού μήκους της η πλήρης κατανόηση του περιεχομένου της δεν είναι εύκολη, απασχόλησε δε προ πολλού την αρχαιολογική επιστήμη. Πάντως χάρις σε μερικές πρόσφατες αναλύσεις και ερμηνείες φαίνεται ότι το σπουδαιότατο αυτό ζήτημα βρήκε τη διαφώτισή του.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στη σύνθεση της Ζωφόρου, εκτός πλείστων άλλων αξιών, αναγνωρίζονται και εντυπωσιακές αντιστοιχίες προς την πολιτειακή οργάνωση των Αθηναίων όχι μόνο της εποχής εκείνης, αλλά και της παλαιότερης, αντιστοίχως στη νότια και τη βόρεια πλευρά του ναού.

 

Ο ΝΑΟΣ ΚΑΙ Ο ΓΛΥΠΤΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ

O Παρθενώνας, το πρώτο μνημείο του Περίκλειου προγράμματος στην Ακρόπολη των κλασικών χρόνων, ήταν οικοδόμημα θαυμαστό για τις αναλογίες του, τηναριστοτεχνική κατασκευή του, αλλά και για την τόσο σοφή χωροθέτησή του στην κορυφή του Ιερού Βράχου. Περίπτερος ναός, διαστάσεων περίπου 31x 70μ με αναλογία κιόνων 8×17 που διαιρείται σε πρόναο, σηκό και οπισθόδομο (πίσω διαμέρισμα) με θύρα προς τον οπισθόναο.

Ο Παρθενώνας αποτελεί το λαμπρότερο μνημείο της αθηναϊκής πολιτείας. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 448/7 π.Χ. και τα εγκαίνια έγιναν το 438 π.Χ. στα Μεγάλα Παναθήναια, ενώ ο γλυπτός διάκοσμος περατώθηκε το 433/2 π.Χ. Χτίστηκε από τους φημισμένους αρχιτέκτονες Ικτίνο και Καλλικράτη, με τη γενική εποπτεία του γλύπτη Φειδία – σε δωρικό ρυθμό, αλλά και με στοιχεία χαρακτηριστικά του ιωνικού ρυθμού, όπως η ζωφόρος, οι ιωνικοί κίονες που στήριζαν την οροφή του οπισθοδόμου κ.α. 

Πολλά τμήματα του γλυπτού διακόσμου, του επιστυλίου και των φατνωμάτων της οροφής έφεραν γραπτό διάκοσμο με κόκκινο, μπλε και χρυσό χρώμα. Χρησιμοποιήθηκε πεντελικό μάρμαρο, εκτός από το στυλοβάτη που κατασκευάστηκε από ασβεστόλιθο. Το πτερό (οι σειρές κιόνων) είχε 8 κίονες κατά πλάτος και 17 κατά μήκος.

Η τοποθέτηση των κιόνων είναι ασυνήθιστα πυκνή με αναλογία διαμέτρου κίονα και μετακιόνιου διαστήματος 1:2,25 (πρβλ. την αναλογία 1: 2,32 στο ναό του Δία στην Ολυμπία και 1:2,65 στο ναό της Αφαίας στην Αίγινα). Στις στενές πλευρές υπήρχε και δεύτερη σειρά 6 κιόνων που δημιουργούσε την ψευδαίσθηση δίπτερου ναού.
Μέσα στον σηκό περιτριγυρισμένο από διώροφη κιονοστοιχία ήταν το κολοσικό χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς Αθηνάς Παρθένου, περίφημο έργο του γλύπτη Φειδία. Ο Παρθενώνας ως αρχιτεκτόνημα ήταν φημισμένος για τις λεγόμενες εκλεπτύνσεις ή καμπυλότητες, χάρις στις οποίες το κτήριο δεν ήταν στατικό και άψυχο, αλλά έμοιαζε σαν ένας ζωντανός οργανισμός με εσωτερική πνοή. Κυρίως όμως ήταν φημισμένος για τον γλυπτό του διάκοσμο (αετώματα, μετόπες, ζωφόρος).

«Ο Παρθενώνας κτίστηκε από λευκό πεντελικό μάρμαρο. Κτίστηκε σε μια βάση που είχε ύψος περίπου 4 πόδια και 6 ίντσες [1,35μ] και απαρτιζόταν από ένα σηκό που περιβάλλονταν από ένα περιστύλιο με 46 κίονες διαμέτρου 6 ποδιών και 3 ιντσών [1,85μ] στη βάση και ύψους 34 ποδών [10,20μ], οι οποίοι στηρίζονταν σε ένα επίπεδο στο οποίο ανέβαζαν 3 βαθμίδες (σκαλιά). Το συνολικό ύψος πάνω από τη βάση ήταν 65 πόδια περίπου [19,50μ].

Μέσα στο περιστύλιο, σε κάθε πρόσοψη, υπήρχε μια εσωτερική σειρά από 6 κίονες μπροστά από τον πρόναο και μια μπροστά από τον οπισθόδομο, οι οποίες αντίθετα με τη συνήθεια, ήταν όμοιες επειδή η τελευταία [η εσωτερική σειρά κιόνων του οπισθόδομου] φαινόταν καλύτερα από ότι η ανατολική ή κύρια πρόσοψη, από τον Πειραιά και την ακτή, καθώς και από τα Προπύλαια ή την είσοδο της Ακροπόλεως.

Αυτή η διάταξη των κιόνων μπροστά από τον πρόναο ήταν εφεύρεση του Ικτίνου, η οποία πρωτοχρησιμοποιήθηκε σε αυτό το έργο : τόσο σημαντικές ήταν πράγματι οι επινοήσεις που εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά σε αυτό το ναό, καθώς και σε όλα τα έργα που σχετίζονται με αυτόν, ώστε καταγράφηκαν σε ένα βιβλίο που συντάχθηκε από τον Ικτίνο και τον Καρπίονα. Για να μπει κανείς στους προθαλάμους από το περιστύλιο ανέβαινε δυο σκαλιά.