Μουσική αρχαίας Ελλάδος

Η κοινωνική και ηθική οπισθοδρόμηση σε σχέση με τη μουσική γίνεται περισσότερο αισθητή από τις αρχές του 4ου π.Χ. αιώνα. Τα φαινόμενα που τη στοιχειοθετούν είναι : η προοδευτική εμπορευματοποίηση, ο θαυμασμός της ατομικής δεξιοτεχνίας και η εγκατάλειψη των υψηλών παλαιότερων εννοιών ήθους, νόμων κτλ. Από κοινό κτήμα κάθε πολίτη από το σχολείο, η μουσική μετατρέπεται σιγά - σιγά σε δραστηριότητα λίγων διάσημων δεξιοτεχνών. Είναι αλήθεια πως η παρακμή της Ελληνικής μουσικής άρχισε μέσα από την ίδια την τραγωδία. Το κοινό άρχισε να ενδιαφέρεται πιο πολύ για τα τραγούδια των χορικών παρά για το ηθικό και δραματικό περιεχόμενο της τραγωδίας.
Οι μεταγενέστεροι, θέλοντας να κολακέψουν το γούστο του κοινού, έβαζαν στα διαλείμματα των δραμάτων χορούς και τραγούδια άσχετα με το έργο. Την ίδια αυτή εποχή συντελείται μια σημαντική επανάσταση στη μουσική με ανατροπή της παλαιάς τάξης των αρχαίων μουσικών νόμων και εισαγωγή καινοτομιών που προκάλεσε, όπως ήταν φυσικό, τη σφοδρή αντίδραση των συντηρητικών της εποχής. Η αντίδραση αυτή στους καθαυτό μουσικούς νεωτερισμούς δεν είναι άσχετη με το στιγματισμό εκ μέρους τους της ηθικής κατάπτωσης που αναφέραμε παραπάνω.
Οι αρχαίοι μουσικοί νόμοι, που εξέφραζαν την παραδοσιακή αντίληψη, θεωρούνταν ότι αντανακλούν τους θεϊκούς νόμους περί αρμονίας στη μουσική (λόγω της Θεϊκής προέλευσής της) και τη συνδεδεμένη με αυτούς αρμονία του σύμπαντος. Επομένως, η μουσική καινοτομία αποτελούσε έμμεση προσβολή του Θείου και της ηθικής τάξης. Το νέο κύμα των μουσικών νεωτερισμών εμφανίζεται στο 2ο ήμισυ του 5ου αιώνα π.Χ. και παράλληλα έχουμε μουσικές καινοτομίες από τον Φερεκράτη, τον Ευριπίδη και τον Αριστοφάνη.
Ύστερα από τη Μακεδονική κατάκτηση, η μουσική δημιουργική φλόγα άρχισε λίγο-λίγο να σβήνει. Η μουσική δραστηριότητα μεταφέρεται σε άλλες πόλεις εκτός Ελλάδας, όπως για παράδειγμα στην Αντιόχεια και στην Αλεξάνδρεια. Η τελευταία αυτή περίοδος της αρχαίας Ελληνικής μουσικής, άφησε λιγοστά ονόματα όπως του Τελεσία, του Θεόκριτου και του Μεσομήδη. Στην Αλεξάνδρεια των Πτολεμαίων σώζονται αρκετά ονόματα εκτελεστών.

ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ
O Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Πυθαγόρας και αρκετοί μεταγενέστεροι φιλόσοφοι θεωρούσαν ότι η μουσική συμβάλλει στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του ανθρώπου. Για το λόγο αυτόν, η μουσική παιδεία έπρεπε να αποτελεί απαραίτητο στοιχείο στην εκπαίδευση των παιδιών αλλά και αναπόστατο μέρος στη ζωή των ανθρώπων. Ο Στην αρχαιοελληνική πραγματικότητα, οι έννοιες Παιδεία και Μουσική ήταν σχεδόν ταυτόσημες ή αλλιώς η Μουσική ήταν το όχημα της Παιδείας καθώς κάθε πνευματική και ψυχική καλλιέργεια θεωρούνταν ότι είχε θεϊκή προέλευση και ονομαζόταν Μουσική. Ο Πλάτωνας αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Τις ουν η παιδεία; η χαλεπόν ευρείν βελτίω της από του πολλού χρόνου ηυρημένης; έστιν δε που η μεν επί σώματι γυμναστική, η δ' επί ψυχή μουσική». Ο Πλάτων συνδέει άμεσα το νόμο της Πολιτείας με το νόμο της μουσικής. Η ολοκλήρωση και των δύο νόμων απαγορεύει τη μεταξύ τους μίξη. Η αλλαγή των νόμων της μουσικής έχει σαν αποτέλεσμα την αλλαγή των νόμων της Πολιτείας. Το τελευταίο φυσικά θα ήταν καταστροφικό. Στο σημείο αυτό ο Πλάτων εκφράζει την άποψη του Δάμωνα, την οποία από τα συμφραζόμενα φαίνεται να συμμερίζεται. Η μουσική πρέπει να μένει πιστή στην παράδοση, γιατί οποιαδήποτε πρόοδός της αλλά και οποιαδήποτε αλλαγή της τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος της καταστροφής στην πόλη.
Οι πόλεις - κράτη θα πρέπει να έχουν ως παράδειγμα την Αίγυπτο, την Κρήτη και τη Σπάρτη, οι οποίες μένουν πιστές στη μουσική παράδοση και αποφεύγουν οποιαδήποτε καινοτομία στη μουσική τους. Έτσι διαφυλάσσουν και το πολίτευμά τους σταθερό (Πλάτων Νόμοι). Στην εκπαίδευση των νέων και των παιδιών η μουσική πρέπει να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Η Μουσική είναι μάθημα ιδιαίτερης αξίας. Αυτή συνίσταται σε τρία μέρη, το λόγο, την αρμονία και το ρυθμό. Αρμονία και ρυθμός οφείλουν να υποτάσσονται στο λόγο. Έτσι μόνο οι λόγοι των ποιημάτων που συνοδεύονται από ρυθμό ή μελωδία του ίδιου χαρακτήρα αποτελούν μοναδικό κριτήριο κάθε αισθητικής ή ηθικής κριτικής.

Συνεπώς, το περιεχόμενο της κάθε μορφής και είδους ποίησης περνάει από ιδιαίτερη λογοκρισία και έλεγχο, ώστε να προφυλάξει από κάθε χαλαρότητα και εξευτελισμό την ψυχή και περαιτέρω την πόλη. Όμηρος, Ησίοδος και άλλοι ποιητές βρίσκονται στο στόχο της πλατωνικής πολεμικής. Ο Πλάτων υποστηρίζει ότι η αγωγή και η μουσική μαζί θα μπορέσουν να εφοδιάσουν τους μελλοντικούς πολίτες ενός κράτους να αντιλαμβάνονται το ωραίο και να το υιοθετούν προς όφελος της πατρίδας τους. Για το λόγο αυτό ο Πλάτων θεωρεί ότι τα παιδιά από την εμβρυϊκή ηλικία πρέπει να συνηθίζουν στη μουσική μέσα από τα νανουρίσματα και τα ταχταρίσματα των νταντάδων ή των μαμάδων τους.
Εξάλλου τα παιδιά πρέπει να διδάσκονται τη μουσική και τους ύμνους για τους θεούς από πολύ μικρή ηλικία. Αυτό πρέπει να γίνεται ανεξαιρέτως του φύλου τους (Πλάτων). Στην Πολιτεία, λοιπόν, υπάρχει η άποψη ότι η διαπαιδαγώγηση των νέων της ανώτερης τάξης πρέπει να γίνεται με τη μουσική. Αυτή η τάξη θα έπρεπε να συντηρείται από όλες τις άλλες για να είναι τα μέλη της άρχοντες και φύλακες της Πόλης - Κράτους. Οι νέοι μέσω της μουσικής θα οδηγούνταν στη φιλοσοφία ώστε οι αποφάσεις τους και σαν άρχοντες και σαν φύλακες να ήταν οι σωστότερες και δικαιότερες. Η διδασκαλία της μουσικής θα πρέπει να συνεχίζεται έως τα δεκατρία μέσα από το τραγούδι, το χορό και την εκμάθηση της λύρας.
Όλα αυτά θα πρέπει να γίνονται με μέτρο και όχι με σκοπό να γίνει κάποιος επαγγελματίας μουσικός. Άλλωστε ο χορός, το το τραγούδι αλλά και το παίξιμο της μουσικής θα πρέπει να σχετίζονται με την εξύμνηση του θεού, για να υπάρχει και η αρμόζουσα ωφέλεια. Ειδάλλως δε θα υπάρχει όφελος για εκείνον που τα διδάσκεται (Πλάτων Νόμοι). Σύμφωνα με τις Πλατωνικές αντιλήψεις, αν ο Απόλλωνας και οι Μούσες παρέχουν διά της μουσικής στους θνητούς τα αγαθά της παιδείας, στον Διόνυσο οφείλονται, σε μεγάλο βαθμό, τα αγαθά της μανίας.
Της δύναμης εκείνης που σπάει τα δεσμά και, μέσα από τις κατάλληλες διαδικασίες, μπορεί να οδηγήσει σε αυτό που αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν κάθαρση (με την ψυχολογική έννοια της λέξης), όπου μουσική και χορός είχαν πρωταρχική σημασία. Στον Τίμαιο, ο Πλάτωνας αποκαλύπτει τις Πυθαγόρειες θεωρίες περί μουσικής λέγοντας ότι ο Θεός δημιούργησε την ψυχή χρησιμοποιώντας τις αναλογίες της Πυθαγόρειας μουσικής κλίμακας.
Ενώ εκτεταμένες αναφορές για τη μουσική κάνει σε αρκετά έργα του, και κυρίως στον Πρωταγόρα, στον Λάχη: «ο αληθινός μουσικός είναι εκείνος που έχει ρυθμίσει τη ζωή του με λόγια και με έργα (στην πράξη) όχι σύμφωνα με την Ιωνική ή τη Φρυγική ή τη Λυδική», στον Φαίδωνα. Εν κατακλείδι, από τα παραπάνω και με βάση βεβαίως τα έργα του Πλάτωνα, μπορεί κάποιος να συμπεράνει ότι ο φιλόσοφος ήταν πιστός στη μουσική παράδοση. Για εκείνον η μουσική είναι μια Θεϊκή τέχνη, έχει υψηλούς σκοπούς και είναι, επομένως, ένα εξαιρετικά κατάλληλο και αποτελεσματικό μέσο παιδείας:

«Η μεν αρμονία αόρατόν τι και ασώματον και πάγκαλόν τι και θείον εστι εν τη ηρμοσμένη λύρα».

Ο Πλάτων υπογραμμίζει την ηθική αξία της μουσικής και συζητεί την ηθική σημασία ορισμένων αρμονιών και ρυθμών για το κράτος. Διαφωνεί πλήρως με την ανάμειξη και κράση στη χρήση των «πολυχόρδων» και «πολυαρμονίων» οργάνων και σε καθετί που είναι υπερβολικά εκλεπτυσμένο και ταυτόχρονα αδικαιολόγητα περίπλοκο. Συμβουλεύει, την αποφυγή της ετεροφωνίας στην εκπαίδευση των παιδιών, για να μην επηρεάζεται η ηθική τους και κλονίζεται το ήθος τους. Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον Πλάτωνα σχετικά με τη μουσική, αλλά δεν είναι τόσο απόλυτος, όσο ο δάσκαλός του. Τονίζει ότι η μουσική βοηθά στην καλλιέργεια του ήθους, όπως και η γυμναστική διαπλάθει γερά και δυνατά σώματα.
Η μουσική, είναι εκ των ηδίστων πραγμάτων, είτε διά του οργάνου είτε εκτελείται εν συνοδεία μελωδίας, συνεπώς και με βάση αυτό το γεγονός πρέπει να εκπαιδεύονται στη μουσική οι νεώτεροι. Διότι όσα από τα ευχάριστα είναι αβλαβή, ου μόνον προς τον τελικόν σκοπόν είναι ευάρμοστα, αλλά και προς την ανάπαυση τόσο αυτού που μαθαίνει μουσική όσο και αυτού που τον ακούει. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος επισημαίνει ότι οι μελωδίες είναι από μόνες τους μιμήσεις ηθών κι αυτό είναι φανερό από τη φύση των αρμονιών, που όταν αλλάξουν, αλλάζουν μαζί τους και τα συναισθήματα των ακροατών, ώστε από την ακρόασή τους να διεγείρονται διάφορα πάθη ανάλογα με την καθεμιά στις ψυχές των ακροατών.
Έτσι από μια θρηνητική και καταθλιπτική αρμονία που ονομάζεται «μιξολυδικός τρόπος» η ψυχή θρηνεί και νιώθει κατάθλιψη, ενώ άλλες αρμονίες, που είναι απαλότερες, προκαλούν ψυχική χαλάρωση, όπως οι παθητικότερες. Άλλοι ρυθμοί χαρίζουν γαλήνη στην ψυχή κι άλλοι συγκίνηση. Η μουσική έχει τη δύναμη να διαμορφώνει κάπως το ήθος της ψυχής, κι αν έχει τη δύναμη να κατορθώνει αυτό, είναι φανερό πως πρέπει να την φέρουμε κοντά στους νέους και να τους μορφώσουμε διδάσκοντάς την σ' αυτούς. Ο παιδαγωγός του Μ. Αλεξάνδρου τονίζει ότι η διδασκαλία της μουσικής ταιριάζει στη φύση της νεολαίας. Γιατί οι νέοι λόγω ηλικίας δεν ανέχονται τίποτε που να μην είναι ευχάριστο με τη θέλησή τους.
Κι η μουσική από τη φύση της ανήκει στα ευχάριστα πράγματα. Ίσως, λοιπόν, να υπάρχει κάποια συγγένεια ανάμεσα στους ανθρώπους και τις αρμονίες και τους ρυθμούς. Γι' αυτό το λόγο τόνιζε ότι πολλοί σοφοί υποστήριζαν πως η ψυχή είναι αρμονία ή πως περιέχει αρμονία. Κατά τον Αριστοτέλη, ο αυλός, όπως και ορισμένα ιερά άσματα εγείρουν ψυχικά πάθη, όπως το έλεος, ο φόβος και ο ενθουσιασμός. Σε όσους είναι επιρρεπείς στα πάθη αυτά η μουσική του αυλού και των ιερών μελών επιφέρει στην ψυχή θεραπεία και κάθαρση ανακατεμένη με ευχαρίστηση και γι' αυτό, λέει ο Αριστοτέλης, τέτοιου είδους μουσική είναι κατάλληλη για το θέατρο.
Ένας άλλος φιλόσοφος ο Πυθαγόρας, όπως προαναφέρθηκε, συσχέτιζε τη μουσική με τα μαθηματικά και την κίνηση των πλανητών. Η σχέση μεταξύ δύο αριθμών, στη μαθηματική θεωρία της Μουσικής του Πυθαγόρα ονομάζεται «Διάστημα». Το μουσικό διάστημα, που εκφραζόταν ως «σχέση δύο αριθμών προς αλλήλους» στη θεωρία της Μουσικής του Πυθαγόρα ονομαζόταν αρχικά διάστημα δηλαδή απόσταση δυο σημείων απ’ αλλήλων. Το «διάστημα» αυτό είχε πράγματι δύο συνοριακά σημεία (πέρατα, όρους), τα οποία δινόντουσαν ως αριθμοί. Πιο συγκεκριμένα ο Πυθαγόρας ήταν αυτός που πρώτος έθεσε τις βάσεις της επιστήμης της Μουσικής με μια επιστημονικά θεμελιωμένη θεωρία της Μουσικής.

Ανακάλυψε τη σχέση ανάμεσα στο μήκος των χορδών και το τονικό ύψος που δίνουν. Για να το πετύχει αυτό χρησιμοποίησε ένα έγχορδο όργανο, που το δημιούργησε ο ίδιος, το «Μονόχορδο». H πιο εκπληκτική του ανακάλυψη, και αυτή που λένε ότι άσκησε την ευρύτερη επίδραση πάνω στη σκέψη του και ότι υπήρξε το θεμέλιο της μαθηματικής του φιλοσοφίας, αφορούσε το πεδίο της μουσικής. Ανακάλυψε ότι αυτά τα διαστήματα της μουσικής κλίμακας που ακόμη και τώρα ονομάζονται τέλειες αρμονίες μπορούν να διατυπωθούν αριθμητικά ως αναλογίες μεταξύ των αριθμών 1,2,3 και 4.


Ο Πυθαγόρας έδινε πολύ μεγάλη σημασία στη μουσική την οποία μάλιστα κατέτασσε μαζί με την αστρονομία και τα μαθηματικά - γεωμετρία στις τρεις βασικές επιστήμες για την κατανόηση όλων των υπολοίπων και εν τέλει, της ίδιας της ζωής και των νόμων της φύσεως. Σε αυτόν οφείλεται η ανακάλυψη της θεωρίας της αρμονίας των ουρανίων σφαιρών, το πεντάγραμμο, οι διαβαθμίσεις των τόνων, οι μουσικοί φθόγγοι και γενικά ό,τι έχει να κάνει με την μουσική και την εξέλιξή της, ακόμη και αυτό το όνομά της, αφού πρώτος ο Πυθαγόρας θεώρησε ότι δεν είναι τυχαία η αναφορά των αρχαίων ποιητών όπως του Ησιόδου, του Ομήρου και του Ορφέως, στις εννέα Μούσες και τον μουσηγέτη προστάτη τους Θεό Απόλλωνα.

Χάρη στην ανακάλυψη του Πυθαγόρα, η μουσική παρουσίαζε στους οπαδούς του το καλύτερο παράδειγμα της πρακτικής εφαρμογής αυτής της αρχής. Την ορθότητα της αρχής τόνιζε η ομορφιά της μουσικής, προς την οποία ο Πυθαγόρας -όπως και οι περισσότεροι Έλληνες- ήταν ευαίσθητος, γιατί η λέξη «κόσμος» σήμαινε για τον Έλληνα και την ομορφιά και την τάξη. Το πέρας ταυτιζόταν με την ομορφιά, και άλλη μια απόδειξη αυτής της αρχής ήταν το ότι, αν την εφαρμόζαμε στο πεδίο των ήχων, από τη δυσαρμονία γεννιόταν η ομορφιά. Επομένως το όλο πεδίο του ήχου, που εκτεινόταν απεριόριστα και προς τις δύο αντίθετες κατευθύνσεις, υψηλά ή χαμηλά, αποτελούσε παράδειγμα του απείρου.
Το πέρας αντιπροσωπεύεται από το αριθμητικό σύστημα των αναλογιών ανάμεσα στις αρμονικές νότες, σύστημα που επιβάλει την τάξη στο σύνολο. Το σύστημα αυτό οριοθετείται με βάση ένα κατανοητό σχέδιο. Το σχέδιο αυτό δεν το επινόησε ο άνθρωπος, αλλά υπήρχε ανέκαθεν και περίμενε τον άνθρωπο να το ανακαλύψει. Αυτή η διαδικασία, που την συναντούμε εδώ σε ένα μοναδικό, εκπληκτικό παράδειγμα, οι Πυθαγόρειοι πίστευαν πως αποτελούσε την κύρια αρχή που λειτουργεί μέσα στο Σύμπαν ως σύνολο. Ο πυρήνας της θεωρίας για τον αριθμό και την αρμονία, διευρύνθηκε τον 5ο αιώνα κυρίως από το Φιλόλαο.