Μουσική αρχαίας Ελλάδος

Ο Φιλόλαος τόνισε τη σημασία του αριθμού στην κατανόηση της πραγματικότητας και υποστήριξε πως ο κόσμος αποτελείται από περαίνοντα και άπειρα, εννοώντας τους περιττούς και άρτιους αριθμούς. Αυτά αποτελούν τις πρώτες αρχές όλων των πραγμάτων, που μόνο με την αρμονία μπορούν να συνυπάρξουν. Ο Φιλόλαος υποστήριξε επίσης, πως στο κέντρο του σύμπαντος υπάρχει μια κεντρική φωτιά (εστία του παντός) γύρω από την οποία περιστρέφονται ουράνια σώματα.
Μέσα από αυτόν εκφράζονται οι Πυθαγόρειες αρχές σχετικά με τη σύνθεση της αρμονίας (μία συλλαβή, 4η, και μία διοξειών, 5η), τη διαίρεση του τόνου σε δίεση (13/27) και αποτομή (14/27), το κόμμα, το σχίσμα κ.τλ. Τέλος χαρακτηριστική είναι η άποψη του Πλωτίνου, ενός νεοπλατωνιστή, του οποίου οι απόψεις του περί της ψυχής είναι επηρεασμένες και από τον Νεοπυθαγορισμό, δεδομένου ότι προτάσσει πως όσοι αγαπούν τη μουσική, αυτοί στην επόμενη ζωή θα γίνουν ωδικά πτηνά, ενώ οι στοχαστικοί φιλόσοφοι θα μεταμορφωθούν σε αετούς. Η μουσική για εκείνον έχει επιπτώσεις στις μετενσαρκώσεις της ψυχής και θα επηρεάζει συνεχώς εκείνον που την έχει βάλει στη ζωή του όχι μόνο για μία ζωή αλλά και στις υπόλοιπες.
Ο Πλωτίνος έδινε μεγαλύτερη σημασία στη μουσική από εκείνη στη ζωγραφική και στη γλυπτική. Αυτό το αιτιολογούσε, αφού η μουσικήδεν έχει σχέση με την ύλη αλλά αποβλέπει στην αρμονία και το ρυθμό. Ο Πλωτίνος αναφέρεται συχνά στις τέχνες με τον όρο μουσική. Αυτό φανερώνει ότι ο Ελληνικός πολιτισμός ήταν στη βάση του μουσικός. Με τον όρο μουσική δεν εννοούσαν οι αρχαίοι Έλληνες μόνο τις τέχνες αλλά την αστρονομία, την ποίηση και την αριθμητική. Σημειώνεται ότι η κατάταξη των τεχνών κατά τον Πλωτίνο σε αισθητικές και νοητές, η μουσική τοποθετείται για πρώτη φορά ανάμεσα στις μιμητικές τέχνες μαζί με τη γλυπτική, τη ζωγραφική και το χορό ενώ τη δεύτερη στις ψυχαγωγικές μαζί με το χορό.
Επομένως, με βάση τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι στην αρχαία Ελλάδα η φιλοσοφία συνδεόταν με τη μουσική. Οι πρώτες αναφορές στη μουσική βρίσκονται στους Προσωκρατικούς και ο σχετικός προβληματισμός συνεχίζεται μέχρι τους Νεοπλατωνικούς φιλοσόφους. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούν τη μουσική ως σπουδαίο παιδαγωγικό μέσο. Την αντιλαμβάνονταν ως ενότητα σωματικής κίνησης, προφορικού λόγου και μουσικού ήχου. Η μουσική είχε θεραπευτικό σκοπό, παιδαγωγικό, δίνει μία κοσμολογική θεώρηση του σύμπαντος αφού η αρμονία είναι εκείνη που άρχει στο σύμπαν.

ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Η Επενέργεια της Μουσικής σε Ανθρώπους και Ζώα
H λέξη μουσικοθεραπεία είναι σύνθετη και αποτελείται από την λέξη μουσική, η οποία περιλαμβάνει όλα τα ηχητικά ερεθίσματα τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν δημιουργικά και από την λέξη θεραπεία. Στην αρχαία Ελλάδα η θεραπευτική δύναμη της μουσικής, αναφέρεται από τον Όμηρο, τον Πυθαγόρα, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Αθήναιο όπως και από αρκετούς άλλους συγγραφείς. Γενικότερα, η προσφορά των αρχαίων Ελλήνων στο χώρο της μουσικοθεραπείας θεωρείται μοναδική και αναγνωρίζονται ως οι πραγματικοί πρόδρομοι της σύγχρονης μουσικοθεραπείας.
Γιατί μόνο αυτοί, από όλους τους αρχαίους λαούς, τη μελέτησαν και τη χρησιμοποίησαν εκτεταμένα για τη θεραπεία ψυχικών και σωματικών παθήσεων, βασισμένοι αποκλειστικά και μόνο στην κλινική παρατήρηση και σε ορθολογιστικούς συλλογισμούς, απελευθερωμένοι από κάθε είδους δοξασίες, μαγικές ή θρησκευτικές. H αρχαία Ελληνική Μουσική έφτασε σε πλήρη ακμή, που διατηρήθηκε για 200 - 250 χρόνια, τον 7ο έως τον 5ο π.X. αιώνα. Στο διάστημα αυτό αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε η θεραπευτική ιδιότητα της μουσικής. Έτσι υπάρχει μια πλειάδα αρχαίων Ελλήνων μουσικών, οι οποίοι μελετώντας την επιστήμη τους προήγαγαν ακόμη περισσότερο τη θεραπευτική μουσική.
Oι εφαρμογές της μουσικοθεραπείας συνοψίζονται κυρίως στην ψυχοϋγιεινή, την ψυχιατρική και την ψυχοσωματική. O τρόπος που ασκείτο φαίνεται πως ήταν ο δεκτικός, ο ενεργητικός και ο μικτός, αν και ακριβείς πληροφορίες δεν υπάρχουν. Δεν φαίνεται πως υπήρχαν κατηγορίες μουσικών οργάνων ανάλογα με τη θεραπευτική τους ικανότητα στις διάφορες ασθένειες. Είναι πολύ πιθανό τη θεραπευτική ιδιότητα της μουσικής να τη χρησιμοποιούσαν για την αντιμετώπιση των διαφόρων παθήσεων και στην παιδική ηλικία.
Αναφορές, βέβαια, σε αρχαία Ελληνικά κείμενα δεν υπάρχουν, πλην όμως ο άνθρωπος για την αντιμετώπιση της προβληματικής υγείας του συχνά καταφεύγει, ακόμη και σήμερα, σε διάφορες ιατρικές μεθόδους (ομοιοπαθητική κ.λπ.). Στο σημείο αυτό, η λέξη θεραπεία προϋποθέτει αρρώστια σωματική ή ψυχική. Τα όρια όμως ανάμεσα στην υγεία και στην ψυχική κυρίως αρρώστια δεν είναι πάντοτε σαφή. Κάθε εποχή ανάλογα με τη νοοτροπία που επικρατεί δίνει άλλο νόημα στην αρρώστια. Όταν μιλάμε για θεραπεία, θα εννοούμε τη λέξη αυτή στην πολύ πλατιά της έννοια και θα εννοούμε κάθε προσπάθεια που θα μπορούσε να απαλύνει τον ανθρώπινο πόνο (κάθε είδους πόνο).
Κάθε προσπάθεια που έχει σαν στόχο να αποκαταστήσει την επαφή και την επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους, κάθε απόπειρα για μια εκπαίδευση που πάει βαθύτερα από το να δώσει απλώς κάποιες συγκεκριμένες γνώσεις. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν, λοιπόν, από πολύ νωρίς ότι η μουσική βοηθούσε στη θεραπεία διαφόρων ασθενειών και κατεύναζε το θυμό και τη μανία των ανθρώπων. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα μας δίνουν τα παρακάτω γεγονότα. Κάποτε ο Πυθαγόρας με την βοήθεια σπονδιακού μέλους που έπαιξε κάποιος αυλητής, έσβησε την λύσσα ενός μεθυσμένου νεαρού απατημένου από την αγαπημένη του.
Αυτός κατά τη διάρκεια της νύχτας επιτέθηκε με δυνατές φωνές εναντίον της ερωμένης του στην πόρτα του αντεραστού του, σχεδιάζοντας να πυρπολήσει το σπίτι. Αυτό συνέβηκε, επειδή βρισκόταν σε έξαψη και είχε ζωηρέψει εξ αιτίας της Φρυγικής μελωδίας στον αυλό. Αυτό το πάθος λοιπόν θεράπευσε γρήγορα ο Πυθαγόρας, που έτυχε εκείνη την στιγμή, σε ακατάλληλη ώρα, να ασχολείται με τους νόμους που διέπουν τα άστρα. Είπε λοιπόν στον αυλητή να μετατρέψει την Φρυγική μελωδία σε σπονδειακή, με την οποία ο νεαρός, αφού ηρέμησε, επέστρεψε αμέσως και με κοσμιότητα στο σπίτι του.
Ενώ πριν από λίγο όχι μόνο δεν ανεχόταν από τον Πυθαγόρα ούτε νουθεσία, αλλά και με μανία και ύβρεις είχε αρνηθεί να τον συναντήσει. Ένα δεύτερο περιστατικό με κατευνασμό του θυμού έγινε από τον Εμπεδοκλή. Ο τελευταίος βρέθηκε αντιμέτωπος με τη λύσσα ενός νεαρού, που είχε προσπαθήσει να σκοτώσει το δικαστή του πατέρα του. Τότε ο Εμπεδοκλής κρατώντας τη λύρα,αφού αναπροσάρμοσε την μελωδία και χρησιμοποίησε κάποιο κατευναστικό και κατασταλτικό μέλος, αμέσως απάγγειλε τον στίχο: ''κρυφά βοτάνι στο κρασί που έπιναν τους ρίχνει πόσβηνε πόνους και καημούς και τα πικρά φαρμάκια'', που μας λέει ο ποιητής (Όμηρος).
Έτσι, γλίτωσε από τον θάνατο και τον Άγχιτο το δικαστή που τον φιλοξενούσε και τον νέο από το έγκλημα της δολοφονίας του ανθρώπου. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η θεραπεία είχε καθήκον την αποκατάσταση της σωματικής και ψυχικής αρμονίας που είχε διαταραχθεί. Ο Ιάμβλιχος σημείωνε ότι οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν και κατά τον υπόλοιπο χρόνο τη μουσική για την αποκατάσταση της υγείας και υπάρχουν κάποιες μελωδίες που αποκαθιστούν τα ψυχικά πάθη, τις μελαγχολίες και τους δυνατούς πόνους. Όλα αυτά τα κατάφερναν με τη βοήθεια των μελωδιών. Έκαναν, λοιπόν, χρήση των μελωδιών για την ίαση των διαφόρων ψυχοσωματικών ασθενειών.
Οι πρακτικές αυτές θεμελιώνονταν πάνω στην αντίληψη ότι κόσμος των ήχων και ο εσωτερικός κόσμος της ψυχής συνδέονται μυστικά. Έτσι η αρμονία της ψυχής προκαλεί μία αθέλητη συνήχηση της ψυχής, γεγονός που εξηγεί γιατί καταφέρνει να ενεργεί πάνω της. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι η μουσική είναι μνεία συναισθηματική κάθαρση, ενώ ο Πλάτωνας τη χαρακτηρίζει ως το φάρμακο της ψυχής. Χαρακτηριστικά ο Όμηρος αναφέρει ότι όταν ο Οδυσσέας τραυματίστηκε στο πόδι, το αίμα της πληγής συγκρατήθηκε με επωδούς. Ενώ το 600 π.Χ. ο Θαλής κατάφερε να θεραπεύσει την πανούκλα στη Σπάρτη με τη χρήση μουσικής.
O Ορφέας, γιος του Απόλλωνα ή του Οίαγρου, βασιλιά της Θράκης, και της Μούσας Καλλιόπης, άκμασε τον 13ο αιώνα π.X. Ήταν άριστος κιθαρωδός και τελειοποίησε τη λύρα που του χάρισαν ο Απόλλωνας και ο Ερμής. Kατά τον Πίνδαρο, ο Ορφέας υπήρξε αοιδός, ιερέας και μάντης, πατέρας πάντων των αοιδών. Tη μαγική δύναμη της λύρας του Ορφέα εξύμνησαν οι αρχαίοι ποιητές, γιατί συγκινούσε όχι μόνο ανθρώπους και άγρια θηρία, αλλά και αυτά ακόμη τα άψυχα στοιχεία της φύσης. Mε τη λύρα του μπόρεσε να κάμψει τον Πλούτωνα και να κατέλθει στον Άδη, για να φέρει πάλι στον κόσμο την αγαπημένη του σύζυγο την Ευρυδίκη, που πέθανε μετά από φαρμακερό «δήγμα όφεως».
Mε τη λύρα πάλι κατόρθωσε, ως μέλος της εκστρατείας των Αργοναυτών, να σταματήσει τις Συμπληγάδες πέτρες και άθικτη να περάσει η Αργώ. Mε αυτήν αποκοίμισε το φοβερό δράκοντα που φύλαγε το Χρυσόμαλλο δέρας στο ιερό άλσος της Κολχίδος κι έτσι οι Αργοναύτες κατόρθωσαν να το κλέψουν. O Ορφέας με την εμπνευσμένη διδασκαλία του μαλάκωσε την σκληρή Θρακική ψυχή, δίδαξε την αποφυγή από την ανθρωποφαγία, έγινε νομοθέτης και δάσκαλος ωφέλιμων τεχνών. Χαλιναγωγώντας τα ανθρώπινα πάθη, θεωρήθηκε ως ευεργέτης του ανθρώπου, το εμψυχωτικό πνεύμα της Ελλάδας και ο αφυπνιστής της Θείας ψυχής.
Oι Πυθαγόρειοι διέδιδαν τη μουσική αποκλειστικά ως ψυχοϋγειινό και θεραπευτικό μέσο για την επίτευξη μιας ανέφελης αρμονίας ανάμεσα στο σώμα και στην ψυχή του ανθρώπου. Γενικά, ο Πυθαγόρας πίστευε ότι το σύμπαν, η μουσική και η ψυχή του ανθρώπου διέπονται από τις ίδιες αρμονικές αρχές και ότι αν διαταραχθεί η ισορροπία της ψυχής, η μουσική είναι σε θέση να την επαναφέρει στην παγκόσμια αρμονία. Oι Πυθαγόρειοι διέκριναν δύο αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται ο κόσμος: τον αριθμό και την ύλη. Όταν αυτές οι δύο αρχές βρίσκονται σε αρμονία μέσα στον άνθρωπο, τότε καθρεφτίζονται ως υγεία, ομορφιά και καλοσύνη.
Καθόρισε συγκεκριμένες μελωδίες για την ατολμία, την οργή, τη ζήλια, κ.λπ. O Δάμων μελέτησε την αισθητική και φιλοσοφική θεώρηση της μουσικής και οι ιδέες του επικροτήθηκαν από τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα. O Κικέρων τον θεωρεί ως τον πιο πρωτότυπο από όλους τους μουσικούς της Ελλάδας, ενώ ο Κοϊντιλιανός τον θεωρεί πρωτοπόρο της εποχής του. Tον 4ο π.X. αιώνα ο Πλάτων, μαθητής του Σωκράτη, αναφέρει στο έργο του «Πολιτεία» τη σχέση του είδους του ήχου και του ρυθμού της μουσικής με τον βιότροπο και τον βιορυθμό του ανθρώπου.
Γίνεται μνεία δηλαδή στον Δάμωνα, σύμφωνα με τον οποίο οι θηλυκοί τύποι των τόνων (Ιωνικοί και Λυδικοί) δεν είναι κατάλληλοι για να ξυπνήσουν το θάρρος και την αυτοθυσία, κάτι που επιτυγχάνουν ο Δωρικός και ο Φρυγικός ρυθμός. Στην «Πολιτεία» και στους «Νόμους» τονίζει τη σπουδαιότητα της μουσικής για την παιδεία των ανθρώπων. Για την αντιμετώπιση των μανιοκαταθλιπτικών καταστάσεων, αλλά και για πολλές ακόμη ψυχικές διαταραχές, είχε υποδείξει ένα είδος μίξης από μελωδίες και χορούς και θεωρείται από τους πρωτοπόρους της μουσικοθεραπείας. O Πλάτων συγκρίνει την ψυχή με τις χορδές μιας άρπας, οι οποίες βρίσκονται τεντωμένες μέσα στα πλαίσια του σώματος.
Aν αρρωστήσει το σώμα, ασθενούν και οι χορδές της ψυχής. Και αν οι χορδές είναι πολύ τεντωμένες, τότε το πλαίσιο σπάζει. Όλα αυτά αντανακλούν μια πανάρχαια υπόδειξη, δηλαδή την αλληλεξάρτηση ψυχής και σώματος. Tον 3ο π.X. αιώνα ο Αριστοτέλης, μαθητής του Πλάτωνα, διακρίνει τα είδη του τόνου σε ηθικούς, που χρησιμεύουν στην παιδεία, σε πρακτικούς, που χρησιμεύουν στην κάθαρση, και σε ενθουσιαστικούς, που χρησιμεύουν στη διαγωγή, στην πνευματική μούσα. Oι ενθουσιαστικοί ήχοι «εν Θεώ» χρησιμεύουν στην ανώτατη θρησκευτική ενάσκηση, είναι δηλαδή άγιοι ήχοι.
Στην έννοια του άγιος (όσιος) ενυπάρχει η έννοια του «ιάσω» - γιατρεύω. Είναι, όμως, παράξενο το ότι δεν συνέγραψε ειδικό έργο για τη Μουσική, παρά τις θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις που είχε. O Αριστοτέλης δίδασκε πως η μουσική είναι μίμηση ορισμένων ψυχικών καταστάσεων και προκαλεί αντίστοιχες ψυχικές κινήσεις, ακριβώς λόγω της συγγένειας της ψυχής με τα μουσικά στοιχεία. Σε ένα κείμενο, για το οποίο λέγεται ότι το έγραψε ο Αριστοτέλης για τον Μέγα Αλέξανδρο, στο κεφάλαιο «Secretum Secretoruma», όπως διασώθηκε, αναγράφεται:

''Oι πνευματικές ασθένειες μπορούν να θεραπευθούν με μουσικά όργανα, τα οποία, μέσω της ακοής, μεταφέρουν στην ψυχή εκείνους τους αρμονικούς ήχους που δημιουργήθηκαν από τις κινήσεις και τις επαφές των ουράνιων σφαιρών (Πυθαγόρειος θεωρία). Σε ανθρώπινη γλώσσα δοσμένοι αυτοί οι ήχοι γίνονται μια ευχάριστη για την ανθρώπινη ψυχή μουσική, διότι η αρμονία των ουράνιων σφαιρών εκφράζεται στον άνθρωπο ως αρμονία των δικών του στοιχείων, πράγμα στο οποίο στηρίζεται η αρμονία της ζωής. Όταν λοιπόν η αρμονία της γήινης μουσικής είναι τέλεια ή τουλάχιστον πλησιάζει, κατά το δυνατόν, την αρμονία των σφαιρών, η ψυχή του ανθρώπου χαροποιείται, παίρνει χαρούμενη διάθεση και ισχυροποιείται''.
Η Σχολή του Αριστοτέλη είχε σαν αρχή της τη συγκίνηση που προκαλεί η μουσική,η οποία όταν είναι ισχυρή μπορεί να κατευνάσει τις ψυχικές εντάσεις, προκαλώντας κρίση και εκτόνωση. Ο Αριστοτέλης κατέληγε στο ότι, οι μεν ηπιότερες μορφές ψυχικών διαταραχών θεραπεύονται με την επίδραση ήρεμης μουσικής, σε περίπτωση δε βαρύτερων ασθενειών, η παθολογική ταραχή πρέπει να εντείνεται με τη βοήθεια πολύ έντονης μουσικής, ώστε στο αποκορύφωμα να επέλθει η κάθαρση, που θα φέρει και τη λύση της διαταραχής.