Ζωροαστρισμός

Ο Ζωροαστρισμός είναι μια από τις παλαιότερες θρησκείες που έχουν ακόμα οπαδούς. Η εμφάνισή του χρονολογείται περίπου 2.600 χρόνια πριν, ως ριζική αναμόρφωση της πολυθεϊστικής ιρανικής θρησκείας η οποία επικράτησε στην Περσική Αυτοκρατορία με κρατική υποστήριξη. Ο Ζωροαστρισμός διατηρεί κάποιες από τις πρακτικές της προϊστορικής, κοινής ινδοϊρανικής θρησκείας και επομένως παρουσιάζει ομοιότητες με τον Ινδουισμό της βεδικής περιόδου, όπως π.χ. την πυρολατρεία, ορισμένες μυθικές αφηγήσεις και τον σεβασμό προς τις δυνάμεις της φύσης.

Διακριτικά στοιχεία

Κύριο δόγμα

Το βασικό δόγμα του Ζωροαστρισμού περικλείεται στα εξής χαρακτηριστικά διακριτικά στοιχεία:

• Υπάρχει ένας καθολικός και υπερβατικός θεός, με την όνομασία Αχούρα Μάζντα, μόνος αδημιούργητος δημιουργός, ο οποίος και αποτελεί το αντικείμενο κάθε λατρείας.
• Η δημιουργία του Αχούρα Μάζντα αποδεικνύεται ως η άσα, η αλήθεια ή η τάξη, ενώ η αντίθεση και το χάος, αποδεικνύεται ως το ντρουζ, το ψέμα και η αταξία. Η διαμάχη ανάμεσα στην άσα και το ντρουζ περιλαμβάνει όλο το σύμπαν, και την ανθρωπότητα που έχει ενεργό ρόλο σε αυτή τη σύγκρουση.
• Η ενεργός συμμετοχή στη ζωή μέσω καλών σκέψεων, καλών λόγων και καλών πράξεων είναι απαραίτητη για τη διασφάλιση της ευτυχίας και τη διατήρηση της τάξης. Αυτή η ενεργή συμμετοχή είναι κεντρικό στοιχείο στην αντίληψη του Ζωροάστρη για την ελεύθερη βούληση, ενώ παράλληλα ο Ζωοραστρισμός απορρίπτει όλες τις μορφές μοναχισμού.
• Ο Αχούρα Μάζντα θα κυριαρχήσει τελικά απέναντι στο κακό πνεύμα Άνγκρα Μαϊνιού ή Αριμάν, και τότε το σύμπαν θα βιώσει μία κοσμική αναγέννηση και ο χρόνος θα τελειώσει. Σε αυτή την τελική αναγέννηση, όλη η δημιουργία -ακόμα και οι ψυχές των νεκρών που αρχικά τιμωρήθηκαν στο σκοτάδι-, θα ενωθεί με την αναβίωση του Αχούρα Μάζντα σε ζωντανή μορφή. Στο τέλος του χρόνου ένας σωτήρας θα συντελέσει την τελική αναγέννηση του κόσμου με την ανάσταση των νεκρών.
• Στην ζωροαστρική παράδοση το πνεύμα του κακού αναπαρίσταται από τον Άνγκρα Μαϊνιού, που αναφέρεται και ως Αριμάν ή καταστροφικό δόγμα, ενώ το καλό πνεύμα αναπαρίσταται από τον Σπέντα Μαϊνιού του Αχούρα Μάζντα, όργανο του δόγματος της ένωσης για την πράξη της δημιουργίας. Θεωρείται ότι ο Σπέντα Μαϊνιού είναι υπερβατική έκφραση του Αχούρα Μάζντα και μέσο επικοινωνίας του με τον κόσμο.
• Ως εκφράσεις και πλευρές της δημιουργίας, ο Αχούρα Μάζντα εκπορεύτηκε τους Αμέσα Σπέντα (γεναιόδωρους αθάνατους), κάθε ένας από τους οποίους αποτελεί την υπόσταση και την αντιπροσωπεία μίας πλευράς της δημιουργίας. Οι Αμέσα Σπέντα με τη σειρά τους υποστηρίζονται από μία ομάδα άλλων αρχών, τις Γιαζάτα, κάθε μία από αυτές άξια λατρείας και υπόσταση ενός ηθικού ή υλικού κανόνα της δημιουργίας.

Άλλα χαρακτηριστικά

• Νερό και Φωτιά: Στον Ζωροαστρισμό, το νερό και η φωτιά είναι κοινωνοί τελετουργικής αγνότητας και οι σχετικές τελετές καθαγιασμού είναι η βάση της λατρείας. Στη ζωροαστρική κοσμογονία, το νερό και η φωτιά αποτελούν το δεύτερο και το τελευταίο αντίστοιχα στοιχείο που δημιουργήθηκε, ενώ οι γραφές θεωρούν τη φωτιά ως γέννημα του νερού. Και τα δύο θεωρούνται ζωοποιά και απεικονίζονται στον περίβολο κάθε ναό. Οι ζωροάστρες συχνά προσεύχονται παρουσία κάποιας μορφής φωτιάς (ή πηγής φωτός), ενώ η βασική πράξη λατρείας περιλαμβάνει το νερό. Η φωτιά θεωρείται το μέσο για πνευματική ενόραση και σοφία, ενώ το νερό είναι η πηγή αυτής της σοφίας.
• Προσηλυτισμός και πίστη: Αν και οι Πάρσι της Ινδίας ήταν παραδοσιακά αντίθετοι στον προσηλυτισμό μάλλον για ιστορικούς λόγους, οι ιρανοί ζωροάστρες δεν ήταν ποτέ αντίθετοι στην αλλαγή θρησκείας. Αν και οι ιρανικές αρχές δεν επιτρέπουν τον προσηλυτισμό μέσα στα σύνορα του Ιράν, οι εξόριστοι ιρανοί ζωροάστρες έχουν υποστηρίξει ενεργά ιεραποστολικές δραστηριότητες, όπως για παράδειγμα με δύο γνωστά κέντρα, το Συμβούλιο Ζωροαστρών στο Λος Άντζελες των ΗΠΑ, και το Διεθνές Ζωροαστρικού Κέντρο στο Παρίσι, Γαλλία.
• Διαθρησκευτικοί γάμοι: Όπως σε αρκετές άλλες θρησκείες, οι ζωροάστρες υποστηρίζουν τους γάμους με άτομα του ίδιου δόγματος, αλλά αυτό δεν αποτελεί απαίτηση της θρησκείας καθεαυτής. Ορισμένα μέλη του δόγματος στην Ινδία θεωρούν βέβαια ότι ο πατέρας οφείλει να είναι ζωροάστρης ώστε τα παιδιά να ενταχθούν στο ζωροαστρισμό ως προϋπόθεση, αλλά αυτό θεωρείται από τους περισσότερους ως παράβαση της αρχής της θρησκείας για την ισότητα των φύλων και ίσως αποτελεί κατάλοιπο της ινδικής κουλτούρας και νομικών παλαιών απαιτήσεων.

Ιστορικό

Το όνομα της θρησκείας προέρχεται από τον ιδρυτή της, Ζωροάστρη (Ζαρατούστρα), ιερέα που θεωρείται ότι έζησε στο Ιράν τον 6ο αιώνα π.Χ. και θεωρείται από τους οπαδούς του προφήτης. Ο Ζωροάστρης πιστεύεται ότι δέχτηκε μια θεϊκή αποκάλυψη, που τον οδήγησε στην πίστη σ' έναν μόνο Θεό - τον Αχούρα Μάζντα, τον Κύριο της Σοφίας. Στην πράξη ο Ζωροάστρης εξύψωσε μία προϋπάρχουσα ιρανική θεότητα, τον Αχούρα Μάζδα, σε επίπεδο υπέρτατου Θεού, δαιμονοποιώντας ταυτόχρονα όλες τις άλλες θεότητες του ιρανικού πανθέου στο πλαίσιο μίας μεταφυσικής και ηθικής διαμάχης Καλού και Κακού, ή Τάξης και Χάους, η οποία αποκτά κοσμολογικό χαρακτήρα και διαστάσεις αφηρημένων εννοιών. Μετά τον θάνατό του ωστόσο κάποιες δευτερεύουσες θεότητες άρχισαν να λατρεύονται ξανά, αν και μόνον ως αυτονομημένοι «πράκτορες» του Αχούρα Μάζδα πλέον, ενώ ο Αριμάν, η αφηρημένη έννοια του Κακού, εξυψώθηκε σε επίπεδο περίπου ισότιμο με τον Αχούρα Μάζδα ως ο μέγας αντίπαλός του. Έτσι ο μονοθεϊστικός Ζωροαστρισμός γρήγορα κατέληξε διαρχικός, με αντίθετα άκρα τον Αχούρα Μάζδα και τον Αριμάν, και δεκάδες κατώτερες παλαιές θεότητες να συντάσσονται ως κτιστοί άγγελοι ή δαίμονες με την πλευρά του ενός ή του άλλου.

Για περίπου μία χιλιετία ο Ζωροαστρισμός αποτέλεσε την επίσημη θρησκεία των τριών προϊσλαμικών ιρανικών αυτοκρατοριών. Μετά το 645 μ.Χ. όμως και την ενσωμάτωση του Ιράν στο αραβικό Χαλιφάτο και στην ισλαμική σφαίρα επιρροής, ο Ζωροαστρισμός έγινε μειονοτική θρησκεία στον τόπο που γεννήθηκε. Πολλοί ζωροαστριστές κατέφυγαν στην Ινδία όπου είναι γνωστοί ως Παρσίς (Πέρσες). Η πλειονότητα της μικρής ζωροαστρικής κοινότητας ζει στην Ινδία (κυρίως στη Βομβάηκαι στο Πακιστάν), ωστόσο υπάρχουν και ορισμένοι πιστοί στο Ιράν.

Κλασσική αρχαιότητα

Αν και αρκετά παλαιότερη θρησκεία, ο Ζωροαστρισμός εμφανίζεται στην καταγεγραμμένη ιστορία στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Η Ιστορία του Ηρόδοτου (440 π.Χ.) περιλαμβάνει μία περιγραφή της ευρύτερης ιρανικής κοινωνίας με αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά του Ζωροαστρισμού, όπως για παράδειγμα η έκθεση των νεκρών. Επίσης σημαντική είναι η αναφορά της περιγραφής της πρώιμης περιόδου της εποχής των Αχαιμενιδών (648-330 π.Χ.) σε σχέση με τη φυλή των Μαγκί. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι Μαγκί ήταν η έκτη φυλή των Περσών, πριν την ενοποίηση όλων της περσικής επικράτειας από τον Κύρο τον Μέγα, οι οποίοι φαίνεται να ήταν ιερατική κάστα του κλάδου του Ζωροαστρισμού στην Μεσοποταμία, συχνά αναφερόμενου και ως Ζουρβανισμός, και είχαν ιδιαίτερη επιρροή σε όλους τους τοπικούς ηγεμόνες της ευρύτερης περιοχής.

Μετά την ενοποίηση όλων των φυλών και τοπικών βασιλείων το 550 π.Χ. ο Κύρος ο Β' και αργότερα ο γιος του Καμβύσης ο Β' αφαίρεσαν τα προνόμια των Μαγκί μετά την προσπάθειά τους να διαβάλουν την αυτοκρατορία λόγω της απώλειας της επιρροής τους. Το 522 π.Χ., οι Μαγκί επαναστάτησαν και δημιούργησαν έναν εικονικό διάδοχο για το θρόνο, ο οποίος παριστάνοντας τον νεότερο γιο του Κύρου, Σμερδή, πήρε την εξουσία. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, λόγω της αυταρχικής διακυβέρνησης του Καμβύση και της μακρόχρονης απουσίας του στην Αίγυπτο, ο νέος ηγεμόνας αναγνωρίστηκε από όλη την αυτοκρατορία, ειδικά μετά την απόφασή του να αναστείλει την είσπραξη των φόρων για μία τριετία.

Σύμφωνα με τις επιγραφές στο Βεχιστούν, ο ψευδο-Σμερδής κυβέρνησε για επτά μήνες μέχρι να ανατραπεί από τον Δαρείο τον Α΄, το 521 π.Χ. Οι Μαγκί, αν και διώχθηκαν, συνέχισαν να υπάρχουν. Ένα χρόνο μετά το θάνατο του ψευδο-Σμερδή που ονομάζοταν Γκαουμάτα, ένας δεύτερος ψεύτικος Σμερδής με το όνομα Βαχιαζντάτα επιχείρησε πραξικόπημα, το οποίο αν και αρχικά ήταν επιτυχές τελικά απέτυχε.

Το αν ο Κύρος ο Β' ήταν πράγματι ζωροαστριστής αποτελεί ιστορικό ερώτημα. Σίγουρα όμως ο Ζωροαστρισμός τον είχε επηρεάσει στο βαθμό που τον καθιέρωσε ως τη θρησκεία της αυτοκρατορίας του, αν και όχι υποχρεωτική, ενώ το δόγμα των ζωροαστρών οδήγησε τον Κύρο στον να απελευθερώσει αργότερα τους Εβραίουςκαι να τους επιτρέψει την επιστροφή στην Ιουδαία, όταν κατέλαβε τη Βαβυλώνα το 539 π.Χ. Ο Δαρείος ο Α' ήταν σίγουρα πιστός στο θεό Αχούρα Μάζντα, όπως καταγράφεται συχνά στις γραφές Βεχιστούν. Το αν όμως ήταν οπαδός του Ζωροαστρισμού δεν έχει ακόμα καθοριστεί, καθώς η πίστη στο θεό δεν ήταν απαραίτητα αποτέλεσμα ζωροαστρικής διδαχής.

Ο Δαρείος ο Α' και αργότερα οι Αχαιμενίδες αυτοκράτορες, αν και αναγνώριζαν τη θεότητα του Αχούρα Μάζντα, φαίνεται να είχαν επιτρέψει την ύπαρξη άλλων θρησκειών. Κατά την περίοδο της αυτοκρατορίας τους ο Ζωροαστρισμός διαδόθηκε και πολλά κείμενα της Αβέστα χρονολογούνται σε αυτή την εποχή. Επίσης, κατά τα τέλη της περιόδου αρκετές θεότητες και θεολογικά σχήματα πρωτοϊνδοιρανικών θρησκειών ενσωματώθηκαν στο ζωροαστρισμό, δημιουργώντας και το αντίστοιχο θρησκευτικό ημερολόγιο.

Σχεδόν τίποτα δεν είναι γνωστό για τη θέση του Ζωροαστρισμού κατά τη διακυβέρνηση της Περσίας από τους Σελευκίδες και τους Πάρθους, μετά την κατάκτησή της από τον Μεγάλο Αλέξανδρο το 330 π.Χ. Σύμφωνα με ύστερους θρύλους του Ζωροαστρισμού, αρκετά ιερά κείμενα χάθηκαν κατά την κατάκτηση της Περσέπολης από τον Αλέξανδρο, καθώς καταστράφηκε η βασιλική βιβλιοθήκη. Ο Διόδωρος ο Σικελός στο έργο του Ιστορική Βιβλιοθήκη (60 π.Χ.) συνηγορεί σε αυτό τον θρύλο. Αρχαιολογικές έρευνες στα ερείπια του παλατιού του Ξέρξη καταγράφουν ίχνη φωτιάς, ενώ αν και ο θρύλος αναφέρει τα ιερά κείμενα γραμμένα με χρυσό, μάλλον θεωρείται απίθανο.

Ύστερη αρχαιότητα

Με την άνοδο στην εξουσία της δυναστείας των Σασανιδών το 228 μ.Χ. προωθήθηκε έντονα ο Ζουρβανισμός ως μορφή του Ζωροαστρισμού, συνοδευόμενος από συχνές διώξεις χριστιανών. Όταν οι Σασανίδες κατακτούσαν μία περιοχή, συχνά κατασκεύαζαν ιερούς ναούς της φωτιάς για να καθιερώσουν τη θρησκεία τους. Μετά τον Κωνσταντίνο, οι Σασανίδες ήταν καχύποπτοι απέναντι στους χριστιανούς, καθώς θεωρούσαν ότι διατηρούσαν δεσμούς με τη χριστιανική ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οι χριστιανοί όμως που ακολούθησαν την ανατολική ορθόδοξη εκκλησία μετά το νεστοριανό σχίσμα ήταν αποδεκτοί και ορισμένες φορές προτιμούνταν από τους Σασανίδες. Μία μορφή Ζωροαστρισμού εξαπλώθηκε επίσης στην προχριστιανική περιοχή του Καυκάσου και ειδικότερα στις περιοχές του σημερινού Αζερμπαϊτζάν, καθώς οι Σασανίδες κατά τις προσπάθειες επέκτασής τους προς το βορρά προώθησαν και εκεί τη θρησκεία τους.

Πριν από τον 6ο αιώνα ήδη ο ζωροαστρισμός είχε διαδοθεί στη βόρεια Κίνα μέσω του δρόμου του μεταξιού, ενώ αναγνωρίστηκε επίσημα από αρκετά κινεζικά κρατίδια. Ερείπια ζωροαστρικών ναών έχουν βρεθεί στο Καϊφένγκ και το Ζενγιάνγκ, όπου σύμφωνα με ορισμένους μελετητές λειτουργούσαν ως και το 1130. Μέχρι τον 13ο αιώνα όμως, ο ζωροαστρισμός είχε χάσει την αναγνωρίσιμη θέση του στην Κίνα, αλλά ορισμένα στοιχεία του (όπως και του μανιχαϊσμού) εικάζεται ότι έχουν ενσωματωθεί σε βουδιστικές πρακτικές και ερμηνείες, κυρίως σε θέματα συμβολισμών του φωτός.

Μεσαίωνας

Τον 7ο αιώνα και για ένα διάστημα τουλάχιστον δεκαετιών, η αυτοκρατορία των Σασανιδών κατακτήθηκε από τους Άραβες. Αν και οι διοικητικές δομές του κράτους εξισλαμίστηκαν αρκετά γρήγορα με την εξουσία του χαλιφάτου των Ουμαγιαδών, ουσιαστικά δεν υπήρχε ιδιαίτερη πίεση στους υποτελείς των νέων κατακτητών να ασπαστούν το Ισλάμ. Το ισλαμικό δίκαιο θεωρούσε μόνο τους μουσουλμάνους ηθικά άμεμπτους, ενώ οι άπιστοι μπορούσαν να παραμείνουν στον τρόπο ζωής τους αρκεί να μην αναμιγνύονταν με τους κυρίαρχούς τους. Πρακτικοί λόγοι επίσης επέβαλαν τον αργό εξισλαμισμό, καθώς οι ζωροάστρες ήταν ένας τεράστιος και διασκορπισμένος πληθυσμός για τα δεδομένα της εποχής. Οι Άραβες κυβερνήτες προστάτευαν τους τοπικούς πληθυσμούς με αντάλαγμα την αφοσίωσή τους, ενώ υιοθέτησαν το φορολογικό σύστημα των Σασανιδών, τόσο ως προς την ιδιοκτησία γης όσο και ως προς την ατομική φορολογία. Ο τελευταίος φόρος, γνωστός και ως τζιζία, αφορούσε μη μουσουλμάνους κατοίκους ισλαμικών χαλιφάτων, και στην πορεία του χρόνου αποτέλεσε ένα μέσο διάκρισης και υποβάθμισης των μη μουσουλμάνων, παράλληλα με ένα σύνολο νόμων και περιορισμών που τόνιζαν την κατώτερη θέση τους στον κοινωνικό ιστό.

Αντιλήψεις

Ο Ζωροαστρισμός βασίζεται στην πάλη μεταξύ δύο αντίθετων δυνάμεων, του «εχθρικού πνεύματος» (Άνγκρα Μαινιού, δηλαδή του Αριμάν), και του «καλού πνεύματος» (Σπέντα Μαινιού), το οποίο ταυτίζεται με τον Αχούρα Μάζδα. Στον ζωροαστρισμό ο φυσικός κόσμος γίνεται αντιληπτός υπό θετικό πρίσμα ως κατασκεύασμα του αγαθού Θεού και καμία οντολογική διάκριση μεταξύ ύλης και πνεύματος δεν είναι σαφής (όπως συμβαίνει π.χ. στον πλατωνισμό), σε αντίθεση με τη θεμελιώδη κοσμική ηθική διάκριση μεταξύ Καλού και Κακού. Έτσι το τελικό ιδανικό είναι η συνολική ψυχοσωματική ανάσταση των ευσεβών πιστών στο τέλος του κοσμικού χρόνου, μετά από μία τιτάνια μάχη μεταξύ αγγέλων και δαιμόνων η οποία θα καταλήξει στην αναμέτρηση του ίδιου του Αχούρα Μάζδα με τον Αριμάν και στην τελική νίκη του Καλού. Οι ρίζες αυτής της επικής ζωροαστρικής εσχατολογίας ανιχνεύονται στην πρωτοϊνδοευρωπαϊκή μυθολογία. Ο ζωροαστρισμός είναι η πρώτη μαζική θρησκεία η οποία αυτοπροσδιορίστηκε με βάση όχι μόνο λατρευτικά και μυθικά στοιχεία αλλά και ένα σαφές μεταφυσικό και ηθικό δόγμα, το οποίο μάλιστα αναμόρφωσε πλήρως την προϋπάρχουσα ιρανική θρησκεία επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της ευσέβειας με επίκεντρο ένα σύνολο ηθικών κανόνων. Στο πλαίσιο αυτό απέρριπτε πλήρως τον μυστικισμό αλλά και τον ασκητισμό, ο οποίος συνήθως αποτελεί προϋπόθεση του πρώτου, προωθώντας αντιθέτως την ενεργό συμμετοχή του κάθε πιστού στον αγώνα υπέρ του Αχούρα Μάζδα μέσω καθημερινών «ηθικά ορθών» πράξεων.

Οι ζωροαστρικές γραφές -η Αβέστα- περιλαμβάνουν πολλά κείμενα: τα παλαιότερα είναι τα γκάτας (άσματα), που αποδίδονται στον Ζωροάστρη. Τα γκάτας δοξάζουν τον Αχούρα Μάζντα ως τον μοναδικό Θεό. Παρόλο που αναφέρονται ελάχιστα στις διδαχές του Ζωροάστρη, οι τελετές σήμερα παίζουν σπουδαίο ρόλο στο τυπικό του ζωροαστρισμού. Η φωτιά κατέχει επίσης σημαντική θέση στον ζωροαστρισμό, αλλά δεν λατρεύεται ως θεότητα. Το φως με τη μορφή της ιερής φωτιάς είναι το σύμβολο του Αχούρα Μάζντα, συμβολίζοντας την παρουσία του Θεού στη δημιουργία. Στους ζωροαστρικούς χώρους λατρείας η ιερή φωτιά (ή Ατάρ) παραμένει αναμμένη συνεχώς σε μια τεφροδόχο στο εσωτερικό ιερό, όπου μόνο οι αγνοί ιερείς μπορούν να εισέρχονται.

Στις τελετές μύησης, γνωστές ως ναογιότ (νέα γέννηση), το παιδί φοράει ένα ιερό πουκάμισο (σούντρα) και ένα σκοινί γύρω από το στήθος, που συμβολίζει τον ορθό δρόμο. Οι γάμοι συχνά πραγματοποιούνται στο πλαίσιο της ζωροαστρικής κοινότητας. Ωστόσο, καθώς ο ζωροαστρισμός δεν καταφεύγει στον προσηλυτισμό, ο αριθμός των γάμων έξω από την κοινότητα συνεχώς αυξάνεται.

Έθιμα και πιστεύω

Η Πρωτοχρονιά των ζωροαστριστών σηματοδοτεί τον ερχομό της Άνοιξης και συμβολίζει την ετήσια αναγέννηση της ζωής και την ήττα του κακού. Στη γιορτή τουΦαρβαρντίν πραγματοποιούνται ειδικές τελετές για τις ψυχές που φεύγουν. Επίσης γίνονται επικλήσεις με προσευχές στα πνεύματα που προστατεύουν τους νεκρούς - τα Φαρβασί. Οι ζωροαστριστές δεν αποτεφρώνουν ούτε θάβουν τους νεκρούς, καθώς η φωτιά και η γη θεωρούνται αγνές και δεν πρέπει να μολύνονται. Οι νεκροί εκτίθενται σε ειδικά χτισμένους κυκλικούς πύργους, τους Ντάκχμα («Πύργοι της Σιωπής»), όπου τα όρνεα τρώνε τις σάρκες τους. Τέλος, πιστεύουν στην ημέρα της κρίσης, στην κόλαση και στον παράδεισο, σ' έναν σωτήρα (σοασιάντ) που θα αναστήσει τους νεκρούς και στην αιώνια ζωή. Είναι πιθανόν τα «πιστεύω» αυτά να επηρέασαν τον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και τον Ισλαμισμό.

Εσχατολογία

Δέκα χιλιάδες χειμώνες θα περάσουν, ο ήλιος θα πάψει να φαίνεται. Η ημέρα, ο μήνας και το έτος θα έχουν μικρότερη διάρκεια και οι άνθρωποι θα γίνουν φαύλοι. Μετά από μια μάχη μεταξύ των καλών και των κακών θα συμβεί η τελική κρίση, οπότε και οι κακοί θα τιμωρηθούν για τρεις ημέρες αλλά τελικά θα συγχωρεθούν.

Συσχέτιση με άλλες θρησκείες και πολιτισμούς

Βασικές αρχές της εσχατολογίας και δαιμονολογίας του Ζωροαστρισμού θεωρείται ότι έχουν επηρεάσει τις Αβρααμικές θρησκείες. Παράλληλα, ο ίδιος ο Ζωροαστρισμός κληρονόμησε ιδανικά από άλλα προγενέστερά του θρησκευτικά συστήματα, και, όπως άλλες ζωντανές θρησκείες, περιέχει ένα βαθμό συγκρητισμού.

Ίχνη του Ζωροαστρισμού εντοπίζονται σε παλαιές δοξασίες των πολιτισμών της προϊστορικής Ινδοϊρανικής περιόδου, δηλαδή την εποχή πριν τις μεταναστεύσεις που οδήγησαν στη διακρική ιστορική πορεία των ινδικών και ιρανικών πληθυσμών. Συνεπώς, ο Ζωροαστρισμός έχει ένα κοινό πλαίσιο με την ιστορική θρησκεία των Βεδών που επίσης προέρχεται από την ίδια περίοδο. Παράδειγμα αποτελεί η ζωροαστρική λέξη Αχούρα με τη βεδική λέξη Ασούρα, με κοινή ερμηνεία δαίμονας, και έτσι εικάζεται μία κοινή προέλευση από μία ενιαία πρωτοϊνδοιρανική θρησκεία. Ο Ζωροαστρισμός όμως σίγουρα επηρεάστηκε από τον ύστερο πολιτισμό της ιρανική ηρωικής εποχής (από το 1500 π.Χ. και μετά), κάτι που δεν ισχύει για τις ινδικές θρησκείες. Επίσης, οι πολιτιστικές ομάδες που επηρέασαν τον Ζωροαστρισμό ήταν πολλές και διαφορετικές στην πορεία των χρόνων, όπως η αλληλεπίδραση του δυτικού Ιράν με τον πολιτισμό της γόνιμης ημισελήνου με αμοιβαία ανταλλαγή χαρακτηριστικών. Παρά τις διάφορες επιρροές, ο Ζωροαστρισμός παραμένει ένα τέκνο του ινδοϊρανικού πολιτισμού και αντιπροσωπεύει το αρχαιότερο και μεγαλύτερο σώμα της προϊσλαμικής ιρανικής φιλοσοφίας. Μαζί με τις Βεδές, οι οποίες αντιπροσωπεύουν τα αρχαιότερα κείμενα του ινδικού πολιτισμού, είναι δυνατό να αναπαραχθεί μία βασική εικόνα των δογμάτων της ινδοϊρανικής περιόδου. Επειδή οι δύο αυτές ομάδες επίσης αντιπροσωπεύουν τις αρχαιότερες ακέραιες αποδείξεις των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, η ανάλυσή τους επίσης μπορεί να συνδεθεί με μία ακόμα πιο παλαιά πρωτοϊνδοευρωπαϊκή θρησκεία, που επηρέασε με τη σειρά της σύγχρονους θρησκευτικούς φιλοσόφους και αναλυτές.

Ο Ζωροαστρισμός συχνά συγκρίνεται με τον Μανιχαϊσμό, ο οποίος τυπικά καταγράφεται ως ιρανική θρησκεία αλλά προέρχεται από τον Γνωστικισμό. Μία τέτοια σύγκριση σε επιφανειακό επίπεδο μπορεί να θεωρηθεί έγκυρη, καθώς και οι δύο θρησκείες είναι διαδικές και ο μανιχαϊσμός υιοθέτησε αρκετές μορφές για το δικό του πάνθεο από τον Ζωροαστρισμό. Στην ουσία τους και τις πρακτικές τους όμως, οι δύο θρησκείες είναι τελείως διαφορετικές. Ο μανιχαϊσμός εξισώνει την ύλη με το κακό και το καλό με την πνευματικότητα, έχοντας αποτελέσει τη βάση για κάθε μορφή ασκητισμού σήμερα, αλλά και για αρκετά είδη μυστικισμού. Ο Ζωροαστρισμός αντίθετα απαρνείται κάθε μορφή ασκητισμού, δεν διακρίνει την ύλη από το πνεύμα αλλά μόνο το καλό από το κακό, και δεν θεωρεί τον πνευματικό κόσμο διαφορετικό από τον φυσικό, καθώς η έννοια του παραδείσου εφαρμόζεται το ίδιο και στους δύο κόσμους. Το βασικό δόγμα του μανιχαϊσμού αναφέρει ότι ο κόσμος και όλα τα υλικά σώματα είναι δημιουργία της ουσίας του κακού (ή του σατανά). Αυτή έρχεται σε αντίθεση με την αρχή του ζωροαστρισμού που θεωρεί τον κόσμο δημιούργημα του θεού ως έκφραση του καλού, ενώ κάθε απόκλιση είναι συνέπεια της έκφρασης του κακού. Όπως προκύπτει από αρκετά μανιχαϊστικά κείμενα και ορισμένες ζωροαστρικές πηγές, οι υποστηρικτές αλλά και τα ιερατεία των δύο θρησκειών είχαν έντονες διαφορές και διαφωνίες.

Αρκετές αρχές του Ζωροαστρισμού εντοπίζονται στον πολιτισμό και τη μυθολογία των κατοίκων του ευρύτερου Ιράν, και όχι μόνο εξαιτίας της κυριαρχίας του Ζωροαστρισμού στην πολιτιστική γεωγραφική ενότητα των περιοχών αυτών για χιλιάδες χρόνια. Ακόμα και μετά την επικράτηση του Ισλάμ και την απουσία της άμεσης επιρροής, ο Ζωροαστρισμός παρέμεινε μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς του ιρανόφωνου κόσμου στα ήθη και έθιμα, αλλά και επειδή ο Φερντουσίενσωμάτωσε αρκετούς χαρακτήρες και ιστορίες της Αβέστα στο έπος Σαχναμέ, καθοριστικής σημασίας για την ιρανική ταυτότητα.

Θρησκευτικά κείμενα

Ιερές γραφές

Η Αβέστα είναι συλλογή ιερών κειμένων του Ζωροαστρισμού. Αν και τα κείμενα είναι ιδιαίτερα παλαιά, η σήμερα γνωστή επιτομή τους είναι αποτέλεσμα ανασύνταξης που θεωρείται ότι έγινε κατά τη βασιλεία του Σαπούρ του Β' (309-379 μ.Χ.). Ορισμένα τμήματα της συλλογής όμως έχουν χαθεί από τότε, και ειδικότερα μετά την πτώση της αυτοκρατορίας των Σασανιδών το 651, μετά την οποία ο Ζωροαστρισμός εξοστρακίστηκε από το Ισλάμ. Το παλαιότερο σήμερα σωσμένο γραπτό κείμενο της Αβέστα χρονολογείται από το 1288.

Τα αρχαιότερα κείμενα της Αβέστα είναι γραμμένα σε παλαιά γραφή, ενώ η πλειοψηφία τους χρονολογείται σε μεταγενέστερη περίοδο, μάλλον της εποχής των ΑχαΙμενιδών, κατά τη βασιλεία του Δαρείου του Α' της Περσίας. Όλα τα κείμενα θεωρείται ότι έχουν μεταφερθεί προφορικά από γενιά σε γενιά για αιώνες μέχρι τη συγγραφή τους και στα υπάρχοντα αντίγραφα οι λέξεις της αρχαίας γλώσσας είναι στη γραφή Ντιν νταμπιρέχ, προϊόν της εποχής των Σασανιδών (226-651 μ.Χ.).

Οι διάφορες γραφές της Αβέστα γενικά διαχωρίζονται σε θεματικές κατηγορίες, χωρίς όμως ορισμένους κανόνες ή σταθερές διακρίσεις. Ορισμένοι μελετητές προτιμούν να ομαδοποιούν τις πέντε κατηγορίες σε δύο ομάδες, μία λειτουργική και μία γενική.

• η Γιάσνα είναι η βασική λειτουργική συλλογή που περιλαμβάνει τις Γκάθα, οι οποίεις θεωρείται ότι γράφτηκαν από τον ίδιο τον Ζωροάστρη.
• η Βισπαράντ είναι μία συλλογή προσθηκών στην Γιάσνα.
• η Γιάστ αποτελείται από ύμνους προς τιμή των θεοτήτων.
• η Βενδιντάδ περιγράφει τις διάφορες μορφές των κακών πνευμάτων και τρόπους αντιμετώπισής τους.
• η πέμπτη κατηγορία αποτελείται από μικρά κείμενα και συλλογές προσευχών, τις πέντε νιαϊσέ (λατρευτικά), τη σιροζέ, και τις αφρινγκάν (ευχές) - ορισμένα από αυτά τα κείμενα αποτελούν και την Κόρντα Αβέστα (τη μικρή Αβέστα), μία συλλογή καθημερινών κειμένων.

Άλλα κείμενα

Τα κείμενα της Αβέστα συμπληρώνονται από αρκετά δευτερεύοντα πονήματα θρησκευτικής ή ημιθρησκευτικής φύσης, τα οποία, αν και δεν θεωρούνται ιερά και χρησιμοποιούνται ως ιερές γραφές, έχουν σημαντικές επιρροές στο δογματικό πλαίσιο του ζωροαστρισμού. Όλα αυτά τα κείμενα είναι μεταγενέστερα και χρονολογούνται από τον 9ο ως τον 12ο αιώνα, με ακόμα πιο πρόσφατα από τον 17ο. Ορισμένα έργα από αυτά περιλαμβάνουν αναφορές που θεωρούνται ότι αποτελούν τμήματα των χαμένων κειμένων της Αβέστα.

Τα πιο σημαντικά από αυτά τα κείμενα (συνολικά περίπου 60) είναι:

• τα Ντενκάρντ (πράξεις πίστης) στα μεσοπερσικά,
• η Μπουνταχίσν (πρωτογενής δημιουργία) στα μεσοπερσικά,
• το Μενόγκ-ι Κιράντ (πνεύμα της σοφίας) στα μεσοπερσικά,
• το Άρντα Βιράφ Νάμαγκ (βιβλίο του Άρντα Βιράφ) στα μεσοπερσικά,
• τα Σαντ Νταρ (εκατό θύρες ή κεφάλαια) στα σύγχρονα περσικά,
• και τα Ριβαγιάτ (παραδοσιακές πραμάτειες) στα μεσοπερσικά και τα σύγχρονα περσικά.

Η χρήση της έκφρασης Ζεντ-Αβέστα για αναφορά στην Αβέστα ή στη χρήση του Ζεντ ως όνομα της γλώσσας και της γραφής, είναι συνηθισμένα πρόσφατα λάθη. Η λέξη Ζεντ ή Ζαντ σημαίνει σχόλιο ή μετάφραση και αναφέρεται σε προσθήκες στα μεσοπερσικά που δεν προορίζονταν να αποτελέσουν θεολογικά κείμενα αλλά λατρευτικές οδηγίες και ερμηνείες για τους πιστούς που δεν γνώριζαν τη γλώσσα της Αβέστα. Αντίθετα, τα κείμενα της Αβέστα στην αυθεντική τους μορφή παραμένουν ιερά και η γλώσσα γραφής τους επίσης ιερή. Γενικά όμως, όλα τα κείμενα που αναφέρονται ως συμπληρωματικά και δευτερεύοντα περιλαμβάνονται στις Ζεντ εκδόσεις περιλαμβάνοντας σχόλια και ερμηνείες της αυθεντικής Αβέστα.

Ο προφήτης Ζωροάστρης

Ο Ζωροαστρισμός ιδρύθηκε από τον προφήτη Ζωροάστρη (ή Ζαρατούστρα) στο αρχαίο Ιράν. Η περίοδος ζωής του αποτελεί αντικείμενο έρευνας και οι εκτιμήσεις κυμαίνονται από το 1700 π.Χ. ως και το 500 π.Χ. Η ακριβής ημερομηνία ίδρυσης της θρησκείας είναι απροσδιόριστη, αν και με βάση αρχαιολογικά ευρήματα και γλωσσολογικές συγκρίσεις με ινδικά κείμενα των Βεδών εκτιμάται μεταξύ του 1500 και του 1200 π.Χ.

Ο Ζωροάστρης γεννήθηκε είτε στο βορειοανατολικό σημερινό Ιράν ή στο νοτιοδυτικό σημερινό Αφγανιστάν. Έζησε σε έναν πολιτισμό της εποχής του χαλκού με μία πολυθεϊστική θρησκεία που περιλάμβανε θυσίες ζώων και την τελετουργική χρήση ενθεογόνων, ενώ θεωρείται παρόμοια των πρώιμων μορφών του ινδουισμού της Ινδίας. Το όνομα Ζωροάστρης που έχει επικρατήσει διεθνώς σήμερα αποτελεί την απόδοση στα ελληνικά του ονόματος Ζαρατούστρα. Στα περσικά ο προφήτης αναφέρεται ως Ζαρατούστι και στα Γκουαράτι ως Ζαρατόστ. Η γέννηση του Ζωροάστρη και τα νεανικά του χρόνια δεν είναι σχεδόν καθόλου γνωστά. Με βάση την Αβέστα και τις Γκάθα, ο Ζωροάστρης ανήκε στη φυλή Σπιταμά και ήταν ιερέας, είχε μία σύζυγο, τρεις γιους και τρεις κόρες. Απαρνήθηκε την πολυθεϊστική του θρησκεία και την καταπιεστική ταξική δομή της, με βάση την οποία οι πρίγκιπες (Καρβί) και οι ιερείς (Καραπάν) έλεγχαν τον υπόλοιπο λαό. Επίσης, αντιτάχθηκε στις θυσίες των ζώων και στη χρήση παραισθησιογόνων φυτών στις τελετές.

Στην ηλικία των τριάντα ετών ο Ζωροάστρης βρισκόταν στις όχθες του ποταμού Ντάιτι για να πάρει νερό για μία τελετή και όταν σηκώθηκε είχε το όραμα του Βολούχ Μάναχ, ο οποίος τον πήρε μαζί του στις άλλες έξι Αμέσα Σπέντας ολοκληρώνοντας το όραμά του. Αυτή η επιφοίτηση άλλαξε την άποψή του για τον κόσμο και ο Ζωροάστρης προσπάθησε να διδάξει το όραμά του σε άλλους. Πίστευε σε έναν θεό δημιουργό και δίδασκε τον μονοθεϊσμό. Κακά πνεύματα υπήρχαν ως οπαδοί του Άνγκρα Μαϊνού, αντίπαλο του θεού δημιουργού, και παράδειγμά τους στον πραγματικό κόσμο ήταν οι ισχυροί Νταέβα, εκπρόσωποι της άρχουσας τάξης.

Οι ιδέες του Ζωροάστρη δεν είχαν μεγάλη απήχηση και απέκτησε μόνο έναν πιστό, την ξαδέλφη του Μαϊντοϊμανά. Οι τοπικές θρησκευτικές αρχές απέρριψαν τις απόψεις του, διαισθανόμενες ότι απειλούνταν η πίστη, η ισχύς και οι τελετουργικές τους συνήθειες, καθώς ο Ζωροάστρης ήταν αντίθετος στις τελετές λατρείας. Αρκετοί επίσης κοινοί άνθρωποι αντιτίθονταν στην υποβάθμιση των Νταέβα σε κακά πνεύματα. Μετά από 12 χρόνια, ο Ζωροάστρης έφυγε από την πατρίδα του σε αναζήτηση ανθρώπων ανοιχτών στις νέες ιδέες του, και κατέληξε στη χώρα του βασιλιά Βιστάσπα στη Βακτρία. Ο βασιλιάς και η σύζυγός του, Ουτόσα, άκουσαν τις διαλέξεις του Ζωροάστρη με τους θρησκευτικούς ηγέτες της χώρας τους, και αποφάσισαν να δεχθούν τις απόψεις του, κάνοντάς τες επίσημη θρησκεία του βασιλείου τους. Ο Ζωροάστρης πέθανε προς τα τέλη της έβδομης δεκαετίας της ζωής του. Για το διάστημα ανάμεσα στη ζωή του και την περίοδο των Αχαιμενιδών δεν υπάρχουν ιδιαίτερες πληροφορίες παρά μόνο ότι αυτή την περίοδο διαδόθηκε ο Ζωροαστρισμός στο δυτικό Ιράν. Όταν ιδρύθηκε η αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών, ο Ζωροαστρισμός ήταν ήδη καθιερωμένος.

Διάδοση και πιστοί

Η Ινδία θεωρείται η χώρα που φιλοξενεί σήμερα τη μεγαλύτερη κοινότητα ζωροαστρών στον κόσμο. Όταν οι πρώτοι μουσουλμάνοι χαλίφηδες κατέλαβαν την Περσία, ο τοπικός πληθυσμός που δεν ήταν πρόθυμος να προσηλυτιστεί στο Ισλάμ αναζήτησε καταφύγιο στις ορεινές περιοχές του κεντρικού Ιράν, δηλαδή την περιφέρεια του Γιαζντ και τους γύρων οικισμούς. Αργότερα, κατά τον 9ο αιώνα μ.Χ., μία ομάδα κατέφυγε στις παράκτιες περιοχές της δυτικής Ινδίας, ενώ άλλες διασκορπίστηκαν σε όλο τον κόσμο. Πρόσφατα, οι ΗΠΑ έχουν αποτελέσει σημαντικό προορισμό ομάδων ζωροαστρών, έχοντας το δεύτερο μεγαλύτερο πληθυσμό πιστών μετά τηνΙνδία.

Μικρές κοινότητες ζωροαστρών υπάρχουν σήμερα σε όλο τον κόσμο με συνεχή παρουσία στη δυτική Ινδία, το κεντρικό Ιράν και το νότιο Πακιστάν. Οι ζωροάστρες της διασποράς κυρίως καταγράφονται στη Μεγάλη Βρετανία και τις πρώην βρετανικές αποικίες, όπως ο Καναδάς και η Αυστραλία. Οι πληθυσμοί των πιστών μπορούν να διακριθούν σε δύο ομάδες: αυτή με νοτιοασιατική προέλευση, γνωστή και ως Πάρσι, και την κεντροασιατική.

Ο ζωροαστρισμός στο Ιράν

Κοινότητες ζωροαστρών υπάρχουν σήμερα στην Τεχεράνη, όπως και στο Γιαζντ, το Κερμάν και το Κερμανσάχ, όπου αρκετοί κάτοικοι μιλούν μία ιρανική γλώσσα διακριτή από τα συνήθη περσικά. Η γλώσσα αυτή ονομάζεται Ντάρι, αλλά είναι γνωστή και ως Γκάμπρι ή Μπαντινάν που σημαίνει κυριολεκτικά "της καλής θρησκείας". Σε ορισμένες περιπτώσεις η ονομασία της γλώσσας προέρχεται από το όνομα της πόλης ή περιοχής χρήσης της, όπως τα Γιαζντί ή τα Κερμάνι. Οι Ιρανοί ζωροάστρες ιστορικά ήταν γνωστοί ως Γκαμπρ.

Η αρχαία ζωροαστρική πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί αντικείμενο ενδιαφέροντος για αρκετές ομάδες από το Ιράν, αλλά βρίσκει επίσης οπαδούς και σε χώρες της κεντρικής Ασίας, όπως το Ταζικιστάν και το Ουζμπεκιστάν. Με προτροπή μάλιστα της κυβέρνησης του Ταζικιστάν, η UNESCO κήρυξε το έτος 2003 ως έτος εορτασμού της επετείου των 3000 χρόνων του ζωροαστρικού πολιτισμού με ειδικές εκδηλώσεις σε όλο τον κόσμο.

Ο ζωροαστρισμός στη νότια Ασία

Μετά την πτώση της αυτοκρατορίας των Σασανιδών το 651 μ.Χ. αρκετοί πιστοί του Ζωροαστρισμού μετανάστευσαν. Ανάμεσά τους αρκετοί εγκαταστάθηκαν στο Γκουτζαράτ στις δυτικές ακτές της Ινδίας. Οι απόγονοι αυτών σήμερα είναι γνωστοί ως Πάρσι. Οι συγκεκριμένοι ζωροάστρες αντιμετωπίστηκαν με θρησκευτική ανοχή και συχνά με θαυμασμό από τις άλλες θρησκευτικές κοινότητες στην Ινδία, ενώ από το 19ο αιώνα και μετά οι Πάρσι διατήρησαν ιδιαίτερη φήμη για την παιδεία τους και την ευρεία επιρροή τους σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις, η οποία οφείλεται εν μέρει και στη στρατηγική διχασμού της βρετανικής αποικιοκρατίας με εκδήλωση προτίμησης σε ορισμένες κοινότητες.

Πηγές

• Εγκυκλοπαίδεια Grand Larousse Τόμος 2ος, ΕΝΟΤΗΤΑ Ι, Σελίδα 279.
• Jaan Puhvel: Comparative Mythology