Τεχνολογία στην Ελλάδα

ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ 
H Ύστερη εποχή του Χαλκού (το μέσον της 2ης χιλιετίας π.X.) είναι περίοδος μεγάλης ακμής για το νότιο Aιγαίο και ιδιαίτερα την Kρήτη: οι πόλεις έχουν οργανωμένη, πυκνή δόμηση σε οικοδομικά τετράγωνα, με δρόμους και πλατείες, και σπίτια διώροφα και τριώροφα με επίπεδες στέγες. Σ’ ένα αστικό περιβάλλον σαν αυτό, το πρόβλημα της απορροής των ομβρίων και των λυμάτων είναι ιδιαίτερα οξύ. Όπως είναι φυσικό, όμως, μια περίοδος ευμάρειας δεν μπορεί παρά να ήταν εξίσου γόνιμη και στον τομέα των τεχνολογικών επιτεύξεων.
Αποχετευτικά δίκτυα διαπιστώνονται σε όλους τους οικισμούς της εποχής του Χαλκού και είναι μικτής λειτουργίας: εξυπηρετούν κυρίως τα νερά της βροχής, αλλά και τα λύματα από τις ποικίλες οικοτεχνίες. Εκεί όμως που τα πράγματα συγχέονται, είναι κατά πόσον τα δίκτυα αυτά εξυπηρετούσαν και τις λειτουργίες υγιεινής. Και δεν αναφερόμαστε τόσο στο λουτρό του σώματος (οι πήλινες «μπανιέρες», εξάλλου, βρίσκονται συνήθως σε χώρους που δεν διαθέτουν αποχέτευση), αλλά στις... άλλες, τις πιο καθημερινές και πιο παραγωγικές σε λύματα. 
Υποθέσεις για εγκαταστάσεις υγιεινής έχουν γίνει σε αρκετές περιπτώσεις, δύο από αυτές όμως -μια στην Κρήτη και η άλλη στη Θήρα- είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες, διότι σώζονται σε καλή κατάσταση και δείχνουν με κάθε λεπτομέρεια τον τρόπο που οι Μινωίτες αντιμετώπιζαν τον σημαντικό αυτό τομέα της καθημερινής ζωής. 

Κνωσός 
Κάτω από το ανάκτορο της Κνωσού, σε έκταση 25 στρεμμάτων περίπου, υπάρχει ένας άλλος «λαβύρινθος», από αγωγούς ύψους περί το 1 μ., κτισμένους με μεγάλες λαξευτές πέτρες που φτάνουν το 1,70 μ. σε μήκος. Στο δίκτυο αυτό καταλήγουν κατακόρυφοι κτιστοί συλλέκτες που συγκεντρώνουν τα νερά των άνω ορόφων, των δωματίων και της μεγάλης Κεντρικής Αυλής. Στην ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου, εκεί που βρίσκονται τα λεγόμενα «Διαμερίσματα Κατοικίας», αποκαλύφθηκε εγκατάσταση υγιεινής, γνωστή ως «η τουαλέτα της Βασιλίσσης».
Βρίσκεται σε αρκετά απομονωμένη και διακριτική θέση, δίπλα σε φωταγωγό, και πρόκειται για μικρό χώρο που απομονώνεται από το υπόλοιπο δωμάτιο με όρθιες γυψόπλακες. Eχει διαστάσεις 1,10 μ. x 2,20 μ. – όσο ακριβώς ορίζουν και οι σημερινές προδιαγραφές για αντίστοιχους χώρους– και έκλεινε με δίφυλλη πόρτα. Eνα ξύλινο κάθισμα, με κατάλληλη οπή κάλυπτε στενό άνοιγμα του δαπέδου το οποίο οδηγεί σε κτιστό φρεάτιο και από εκεί στο κεντρικό δίκτυο. Oι κατασκευαστικές λεπτομέρειες και οι περίτεχνες διατομές των σημείων σύνδεσης αγωγού και φρεατίου δείχνουν μεγάλη γνώση των υδραυλικών θεμάτων. 

Θήρα 
Στην αντικρινή Θήρα, στην εντυπωσιακά διατηρημένη πόλη του Ακρωτηρίου (χάρη στις στάχτες του ηφαιστείου που κάλυψαν τα ερείπιά της), οι μελέτες του Προϊστορικού κόσμου μπορούν, επιτέλους, να εργαστούν με σχεδόν πλήρη στοιχεία και όχι απελπιστικά αποσπασματικά, όπως συνήθως συμβαίνει. Tο αποχετευτικό δίκτυο της πόλης κατηφορίζει προς τη θάλασσα και αποτελείται από έναν κύριο κορμό στον οποίο καταλήγουν διακλαδώσεις που έρχονται από τις παρόδους. Έχουν εντοπιστεί αρκετές συνδέσεις του δικτύου με τα κτίρια. Μια από αυτές βρέθηκε άθικτη και εξυπηρετεί εγκατάσταση υγιεινής που βρίσκεται στον άνω όροφο. 

Πρόκειται για εσοχή του τοίχου, μέσα στην οποία είναι κτισμένα δυο πεζούλια ύψους 0,43 μ. Ανάμεσά τους υπάρχει κενό πλάτους 8 - 10 εκ. που αντιστοιχεί σε οπή στο πάτωμα, η οποία αποτελεί το στόμιο αγωγού. O αγωγός απαρτίζεται από κατακόρυφους πήλινους σωλήνες, εντοιχισμένους στη λιθοδομή του ισογείου και καταλήγει σ’ ένα άνοιγμα του τοίχου προς την εξωτερική πλευρά του κτιρίου. Από το άνοιγμα αυτό τα απόβλητα χύνονταν σε φρεάτιο, το οποίο συνδέεται με το κεντρικό δίκτυο του οικισμού και βρέθηκε καλά σφραγισμένο με μεγάλη πλάκα.
Πρόκειται για «φρεάτιο επισκέψεως» για τον καθαρισμό και τη συντήρηση των εγκαταστάσεων. Μέσα στο φρεάτιο βρέθηκαν ορισμένες πλάκες τοποθετημένες έτσι ώστε η ροή των αποβλήτων όχι μόνο να μην ανακόπτεται αλλά και να επιταχύνεται, διατηρώντας το δίκτυο καθαρό. Επιπλέον, οι πλάκες αυτές απομονώνουν σε μεγάλο βαθμό το φρεάτιο από τον αγωγό του σπιτιού – σχηματίζουν δηλαδή ένα είδος «οσμοπαγίδας». Είναι φανερό, επομένως, ότι οι κατασκευαστές της εποχής εκείνης κατέβαλαν μεγάλες προσπάθειες να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της καθαριότητας του δικτύου και του ελέγχου των οσμών και των αναθυμιάσεων.
Aν και η λειτουργία της εγκατάστασης αυτής ήταν σαφής, την οριστική απόδειξη για τη χρήση της την έδωσε η σχετικά νεοσύστατη επιστήμη της Παλαιοβοτανολογίας, οι εργαστηριακές αναλύσεις της Δρ. Aνάγιας Σαρπάκη σε δείγμα χώματος από τους κατακόρυφους πήλινους σωλήνες του αγωγού, δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για την προέλευση των οργανικών καταλοίπων που περιέχουν. Oι εσωτερικές εγκαταστάσεις υγιεινής που έχουν εντοπιστεί έως τώρα με βεβαιότητα είναι αναλογικά λίγες –γι’ αυτό και δεν θα δημιουργούσαν σημαντικά προβλήματα στη γενική λειτουργία του δικτύου. 

H παρουσία τους, όμως, τόσο σε ανάκτορα όσο και σε σπίτια της Κρήτης και της Θήρας (και μάλιστα στον άνω όροφο), δείχνει ότι η σχετική τεχνολογία ήταν στη διάθεση μεγάλου μέρους των πολιτών. Μια ακόμη απόδειξη επομένως -κοντά σ’ αυτές που δίνουν η τέχνη, η οικονομία και οι άλλοι τομείς του βίου- ότι οι πολίτες της ύστερης εποχής του Xαλκού απολάμβαναν ένα αξιοζήλευτα υψηλό επίπεδο ζωής. 

ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΥΔΡΕΥΣΗΣ
O όρος Κανάτ (τούνελ με κατακόρυφα πηγάδια) σηματοδοτεί συστήματα υπόγειων αγωγών με τη βοήθεια των οποίων υδρομαστεύεται ο υπόγειος υδροφόρος ορίζοντας, και το νερό, με τη βοήθεια της φυσικής κλίσης, εξέρχεται στην επιφάνεια με ελεύθερη ροή. Aν υποθέσουμε ότι θέλουμε να αρδεύσουμε κάποιες εκτάσεις, να ιδρύσουμε ή να υδροδοτήσουμε μία πόλη σε μία περιοχή που δεν υπάρχουν φυσικές πηγές ή ποτάμια, τότε υποχρεωτικά πρέπει να κατασκευάσουμε ένα σύστημα κανάτ.
Στο ψηλότερο τμήμα μιας κλιτύος (πλαγιάς) κατασκευάζουμε το καλούμενο μητρικό ή ερευνητικό πηγάδι προκειμένου να διαπιστωθεί η ύπαρξη ή όχι υπόγειου νερού. Eφ’ όσον η ποσότητα του νερού είναι η επιθυμητή τότε προς τα κατάντι του μητρικού πηγαδιού κατασκευάζεται τούνελ ύψους 1,20 μ. μέχρι 2 μ. και πλάτους 0,8 μ. μέχρι 1,5 μ. Ανά 10 μ. μέχρι 30 μ. κατασκευάζονται κατακόρυφα πηγάδια προκειμένου να γίνεται η εκχωμάτωση και ο εξαερισμός του τούνελ. Tο νερό κινείται υπόγεια στη βάση του τούνελ.
Eφ’ όσον το βάθος του τούνελ μειωθεί πολύ τότε το νερό από το τούνελ οδηγείται σε κλειστούς πέτρινους ή κυλινδρικούς πήλινους αγωγούς και από αυτούς σε φυσικές ή τεχνητές τάφρους, σε βρύσες ή σιντριβάνια. Aν η ποσότητα του νερού είναι μικρότερη από την επιθυμητή, τότε ή το μητρικό πηγάδι γίνεται βαθύτερο ή προς τα ανάντι του μητρικού πηγαδιού κατασκευάζονται περισσότερα του ενός τούνελ μέχρις ότου εξασφαλιστεί η επιθυμητή ποσότητα νερού. 
Στο βάθος των κανάτ κυμαίνεται από 5 μέχρι 300 μ., το δε μήκος από λίγα μέτρα μέχρι 50 χλμ. (π.χ. στην Περσία). Στην Eλλάδα το μεγαλύτερο μέχρι σήμερα γνωστό σε μήκος τούνελ (περίπου 3 χλμ.) είναι αυτό του Eυπαλινείου ορύγματος της Σάμου. Tο μεγαλύτερο όμως σε συνολικό μήκος (τούνελ + αγωγοί) είναι αυτό του Xορτιάτη Θεσσαλονίκης (περίπου 20 χλμ.) H παροχή νερού κυμαίνεται από λίγα μέχρι 80 κ.μ. την ώρα. 

Προϊστορικοί Χρόνοι 
Σύμφωνα με τη μυθολογία όταν λέμε λαβύρινθο εννοούμε δαιδαλώδεις υπόγειες στοές. Αλλά και τα συστήματα κανάτ, πως αναφέραμε ήδη, στη ζώνη υδρομάστευσης (δηλαδή στο ψηλότερο τμήμα του συστήματος) είναι δαιδαλώδη, δεδομένου ότι σ’ αυτή τα τούνελ είναι περισσότερα από ένα. H εννοιολογική ομοιότητα του λαβύρινθου με τα κανάτ και η ιδιότητα του Δαίδαλου (σύμφωνα με τη μυθολογία και υδραυλικού μηχανικού) μας επιτρέπει να κάνουμε τη βάσιμη υπόθεση ότι ο λαβύρινθος που κατασκευάστηκε κατά τη Μινωική περίοδο πρέπει να ήταν κανάτ.

H άποψη -όμως αυτή για να αποδειχθεί χρειάζεται συνδυασμένη έρευνα από επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων. Είναι βέβαιο ότι η τεχνική των τούνελ με κατακόρυφα πηγάδια χρησιμοποιήθηκε κατά την Προϊστορική περίοδο. Από τους Knauss et al. Το (1984) στην περιοχή της Κωπαΐδας ανακαλύφθηκε μεταξύ άλλων, τεχνητή καταβόθρα (τούνελ) μήκους 2.200 μ., ύψους 1,80 μ. και πλάτους 1,5 μ. με 16 πηγάδια, τα οποία διανοίχθηκαν κατά το χρόνο κατασκευής του τούνελ.

Tο έργο αυτό κατασκευάστηκε από τους Μινύες το 1450 π.X. περίπου, στην προσπάθειά τους να αποχετεύσουν μέρος των νερών της Κωπαΐδας προς τη θάλασσα. H ομοιότητά του με τα συστήματα κανάτ είναι απόλυτη. H μόνη διαφορά εντοπίζεται στον στόχο κατασκευής. Tα δεύτερα έχουν ως στόχο την υπόγεια υδρομάστευση, ενώ το έργο των Μινύων την υπόγεια αποστράγγιση.

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία η μέθοδος των τούνελ με κατακόρυφα πηγάδια είναι ανακάλυψη των αρχαίων Περσών κατά το τέλος του 7ου π.X. αιώνα. Aναμφίβολα οι αρχαίοι Πέρσες χρησιμοποίησαν ευρύτατα τη μέθοδο αυτή για την ύδρευση πόλεων. Για παράδειγμα η αρχαία πόλη Echbatana, το σημερινό Hamadan, υποχρεώθηκε σε παράδοση περί τα τέλη του 7ου π.X. αιώνα, όταν οι επιδρομείς κατέστρεψαν τα κανάτ που υδροδοτούσαν την πόλη. H πρωτεύουσα των Aχαιμενιδών Περσέπολις, που ιδρύθηκε από τον Δαρείο τον I΄ (522 - 485 π.X.) υδροδοτούνταν από την ίδρυσή της με παρόμοια συστήματα. 
Σχεδόν ταυτόχρονα όμως με τους αρχαίους Πέρσες τα συστήματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν και από τους Έλληνες. Σύμφωνα με τον Sauerwein (1988) o τύρρανος των Αθηνών Πεισίστρατος το 528 π.X. κατασκεύασε υπόγειο αγωγό νερού που ξεκινούσε από την κοίτη του Κηφισού στο Χαλάνδρι μέχρι την περιοχή του νέου Βασιλικού κήπου. O ίδιος ερευνητής, βασιζόμενος στην περιγραφή του Curtius (1894), θεωρεί το υδραγωγείο του Πεισίστρατου κανάτ.
Tο Ευπαλίνειο όρυγμα της Σάμου (520 π.X.) που κατασκεύασε ο Μεγαρέας μηχανικός Ευπαλίνος προκειμένου να προμηθεύσει με νερό την αρχαία Σάμο και που χρηματοδότησε ο τύρρανος των Μεγάρων Πολυκράτης, λειτουργούσε και ως σύστημα κανάτ. Σχεδόν ταυτόχρονα με το Ευπαλίνειο όρυγμα της Σάμου κατασκευάστηκε σύστημα κανάτ στην όαση Kharga της Αιγύπτου από τον Δαρείο τον I΄. Σύμφωνα με τον Troll (1963), ο Δαρείος ανέθεσε την κατασκευή του έργου στον Έλληνα γεωγράφο, ιστορικό και εξερευνητή Σκύλακα.
Την άποψη ότι οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν ταυτόχρονα με τους Πέρσες συστήματα κανάτ για την ύδρευση πόλεων ενισχύει το γεγονός ότι παρόμοια συστήματα διέθεταν πολλές Ελληνικές πόλεις. Ανάμεσά τους η αρχαία Στρύμη της Θράκης (πριν από τον 4ο π.X. αιώνα), η αρχαία Όλυνθος (420 - 400 π.X.), η Περαχώρα Κορίνθου (300 π.X.), η Αίγινα, η Σκύρος, τα Άβδηρα της Θράκης κ.α. Aπό τα μέχρι σήμερα δεδομένα, κανάτ που να κατασκευάστηκαν κατά τη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή περίοδο, δεν είναι με βεβαιότητα γνωστά στο χώρο της Ελλάδας.
Αντίθετα, τα συστήματα αυτά χρησιμοποιούνταν ευρύτατα κατά την Οθωμανική περίοδο για την ύδρευση πόλεων και την άρδευση σημαντικών εκτάσεων. Tα πλέον αντιπροσωπευτικά αυτής της περιόδου είναι εκείνο της επαρχίας Φυλλίδας και κυρίως εκείνο του Χορτιάτη της Θεσσαλονίκης, σε χρήση μέχρι σήμερα, που κατασκευάστηκε από τον Μουράτ τον B΄ στις αρχές του 18ου αιώνα και κάλυπτε μέχρι το 1984 μεγάλο μέρος των αναγκών ύδρευσης της Θεσσαλονίκης.

Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΟΠΛΩΝ
Ατομικός Οπλισμός 
O πόλεμος αποτελούσε σημαντικό μέρος της ζωής των αρχαίων Ελλήνων. Επομένως, τα όπλα ήταν μέσα στη ζωή τους, καθώς στις ειρηνικές περιόδους ασκούνταν στη χρήση τους και στις εμπόλεμες αποτελούσαν το κύριο μέσον διατήρησης της ελευθερίας και της υπεροχής τους. Για πολλούς Έλληνες που εργάζονταν ως μισθοφόροι, τα όπλα αποτελούσαν απαραίτητο εφόδιο. H οπλοποιία ήταν ανεπτυγμένη στην Ελλάδα. H τεχνολογία των όπλων ήταν εντυπωσιακά προηγμένη σε κάθε λεπτομέρεια που αφορούσε την αποτελεσματικότητα και στερεότητα του όπλου.

Μαρτυρείται η ύπαρξη εξειδικευμένων εργαστηρίων στην Αθήνα, την Κόρινθο, το Άργος, τη Θήβα, τη Σπάρτη, τη Χαλκίδα κ.α. Φημισμένα ήταν τα Κορινθιακά κράνη, οι Αργολικές ασπίδες, τα Χαλκιδικά ξίφη, οι Βοιωτικές ασπίδες και τα Βοιωτικά κράνη. Στόχος ήταν η στέρεη και αποτελεσματική κατασκευή των όπλων, όμως τους ενδιέφερε ιδιαίτερα η καλαίσθητη εμφάνιση και η διακόσμησή τους με πολύτιμα υλικά, ώστε να ξεχωρίζουν απ τα όπλα των άλλων.
Αυτό είχε ως συνέπεια τα πολυτελή όπλα να προξενούν δέος στον αντίπαλο και να προσθέτουν κύρος σ’ αυτόν που τα φορούσε. Επίσης, επικρατούσε η αντίληψη ότι η νίκη ή ο θάνατος έπρεπε να τους βρει με τα λαμπρότερα όπλα τους (Ξενοφών).